Pewne grupy bilonu zastępczego wzajemnie się przenikają, i tak żetony deputatowe wzmiankowane były przeze mnie przy omawianiu emisji przemysłowych, a także przy emisjach dominialnych, mimo to pragnę omówić odrębnie tego typu obiekty.

      Na wstępie muszę jednak zaznaczyć iż określenie "żetony deputatowe" jest pewnym skrótem myślowym. Deputatem nazwiemy bowiem część wynagrodzenia za pracę otrzymywaną w naturze, w omawianym przypadku na podstawie przydzielanych żetonów deputatowych, jak się wydaje część z prezentowanych niżej obiektów miało nieco inny charakter, jak np. kuchni wojennych i bardziej adekwatnym dla nich było by określenie talon, jednak dla czytelności opracowania, a także ze względu na brak możliwości precyzyjnego określenia charakteru poszczególnych emisji wszystkie prezentowane niżej obiekty nazywane będą dalej żetonami deputatowymi.

      Żetony deputatowe nie opiewają na jednostki pieniężne, a na określone ilości artykułów, głównie spożywczych.

      Nie jest to grupa jednorodna, gdyż wśród żetonów tych należy wyróżnić żetony posiłkowe (Speisenmarken), które upoważniały do otrzymania w czasie pracy posiłku.

      Przykładem będzie żeton kuchni zakładowej kopalni Eminencja.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Dąb (Katowice) Domb b.n. Cynk PM 2944.1

Emitent

Kuchnia zakładowa kopalni Eminencja

      Omawiając żetony posiłkowe pragnę przytoczyć ustalenia S. Bulkiewicza dotyczące funkcjonowania takich emisji w zakładach przemysłowych w Łodzi. Otóż jak podaje autor w czasie II wojny światowej w licznych fabrykach były stołówki, w których robotnicy za specjalne żetony otrzymywali obiady. Każdy żeton miał nazwę firmy i dzień tygodnia. Zagubienie żetonu skutkowało więc przykrymi konsekwencjami braku posiłku w danym dniu.

      Wśród żetonów posiłkowych odnotowujemy również żetony na porcję mleka (Milchmarke) czy też kawy (Kaffemarke) jak prezentowany niżej żeton bliżej nieokreślonego wystawcy oraz nie notowany w literaturze tematu żeton z miejscowości Wieprzyce (ob. Gorzów Wlkp.).

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy - - 1 porcja kawy Mosiądz Nie notowany

Emitent

-

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Wieprzyce, ob. Gorzów Wlkp Wepritz 1 kawa Mosiądz Nie notowany

Emitent

Märkische Nährmittel-Fabrik Eugen Millauer & Co Aktiengeselschaft

      Inną grupę żetonów posiłkowych stanowią używane w czasie II wojny światowej żetony dla pracowników przemysłu zbrojeniowego upoważniające do otrzymania dodatkowej racji chleba (Brotmarke).

      Żetony na chleb były używane także wcześniej oto przykład takiego żetonu z Sosnowca wydanego przez Warszawskie Towarzystwo Kopalń Węgla Kamiennego i Zakładów Hutniczych.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Sosnowiec - 1 bochenek chleba Miedź BS tIII s43 p1

Emitent

WAR. TOW. KOP. WEG.

      Osobną grupę stanowią żetony piwne (Biermarken). Były one wydawane bardzo często jako dodatkowe wynagrodzenie szczególnie z okazji świąt czy też uroczystości. Realizowano je w piwiarniach, których właściciele rozliczali się później z przedsiębiorcą. Żetony o takim charakterze nadal są używane w Niemczech. Niestety nie dysponuję obecnie żetonem z zakładu przemysłowego, którego charakter mogę potwierdzić jako deputatu piwnego. Prezentuję przykłady nieznanych mi z literatury tematu żetonów, które nie noszą nazwy browaru. lub wyraźnego określenia iż pochodzą z piwiarni lub innego lokalu gastronomicznego. Mogą one być żetonami wydawanymi pracownikom przez zakłady przemysłowe. Niestety ustalenie faktycznego ich przeznaczenia wydaje się niemożliwe, gdyż tak jak napisałem wcześniej żetony te mogły być zarówno żetonami deputatowymi dla pracowników browaru jak i żetonami kelnerskimi z restauracji czy piwiarni.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy - - 1/2 litra piwa Mosiądz Nie notowany

Emitent

MATTHAÜS & FREYEISEN

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy - - 1 szklanka piwa Mosiądz Nie notowany

Emitent

MIAG

      Jak już wspomniałem wyżej również poszczególne browary wynagradzały dodatkowo w ten sposób swoich pracowników. Za znaki te pracownicy browaru mogli pobierać odpowiednią ilość piwa w magazynie czy też sklepie firmowym. Zaprezentuję przykłady takich żetonów z browaru w Żywcu i we Lwowie.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Żywiec - 1 litr Mosiądz BS tIV s52 p2.1

Emitent

Arcyksiążęcy Browar w Żywcu

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Lwów - 1 BS tII s9 p4

Emitent

LWOWSKIE TOW. AKC. BROWAROW

      Żetony deputatowe będąc formą dodatkowego wynagrodzenia stosowane były nie tylko w browarach ale także w innych zakładach przemysłu spożywczego. Istnieją żetony piekarń opiewające na ich wyroby, jednakże jak wskazuje literatura nie tylko pracownicy piekarni korzystali z tych żetonów. Używane one były w rozliczeniu właściciela piekarni z dostawcą mąki, jako forma częściowej zapłaty. Znane są również żetony mleczarń opiewające na wyroby przez nie produkowane. Poniżej prezentuję nieznany z literatury tematu żeton mleczarni z Bobolic opiewający na 1/2 funta masła, a także nieokreślonego emitenta opiewające na produkty mleczarskie.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Bobolice Bublitz 1/2 funta masła Mosiądz Nie notowany

Emitent

Mleczarnia

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy - - 1 litr mleka pełnego Mosiądz Nie notowany

Emitent

PGB

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy - - 1 litr maślanki Mosiądz Nie notowany

Emitent

PGB

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy - - 1 litr mleka chudego Mosiądz Nie notowany

Emitent

PGB

      W tym miejscu wspomnę raz jeszcze o deputatach wydawanych pracownikom w majątkach ziemskich, znane z literatury żetony pozwalały na otrzymanie na ich podstawie mleka i masła jak choćby prezentowane wcześniej żetony z Chwalkowa czy też emisje na 1 litr mleka ze Sławięcic, te ostatnie opatrzone są kolejnym numerem, który odpowiadać miał liczbie dni w miesiącu. Z zachowanych przekazów wynika bowiem że w majątku Sławięcice służba pałacowa otrzymywała co miesiąc po rulonie takich żetonów, po jednym na każdy dzień. Inny charakter musi mieć jednak numer na prezentowanym niżej żetonie z Krzemieniewa, gdyż posiada cyfrę przekraczającą ilość dni w miesiącu, podobnie zresztą jak na ujawnionych ostatnio żetonach z Bieńkowic koło Wodzisławia Śląskiego opiewających na 1 Ltr (?).

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Krzemieniewo Feuerstein 1/2 litra mleka pełnego Mosiądz Nie notowany

Emitent

-

      Żetony deputatowe wydawane były nie tylko przez pracodawców swoim pracownikom. Częstokroć były one formą pomocy społecznej jak chociażby żetony na 1/2 litra mleka Zarządu Opieki nad ubogimi z Poznania. Prawdopodobnie również taki charakter ma prezentowany niżej żeton Miejskiej kuchni mlecznej z Poznania.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Poznań Posen 200 g Mosiądz PM 11137.1

Emitent

Miejska kuchnia mleczna

      Do żetonów deputatowych prawdopodobnie należy również zaliczyć żetony kuchni ludowych, tanich kuchni i kuchni wojennych. Niekiedy interpretowane są one jako żetony kelnerskie, mało jednak prawdopodobnym wydaje się by instytucje tego rodzaju zatrudniały kelnerów. Tego typu żetony znane są min. z Warszawy, Częstochowy, Lwowa, Szczecina, Środy Wielkopolskiej czy Grudziądza. Jako przykład pragnę zaprezentować nieznany mi z literatury tematu żeton Kuchni wojennej z Ostródy oraz Kuchni Taniej Izraelskiej z Warszawy.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Ostróda Osterode 1 porcja Cynk Nie notowany

Emitent

Kuchnia wojenna

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Warszawa - Pół porcji Miedź Nie notowany

Emitent

Kuchnia Tania Izraelska

      Warto zaznaczyć, że żetony deputatowe to nie tylko znaki bite w metalu. Ciekawe w swej formie są żetony Jaworznicke Gwarectwo wykonane z kolorowego szkła, na podstawie których wydawano w zakładowych kantynach chleb, mięso wołowe i mięso wieprzowe.

      Na zakończenie jako ciekawostkę przedstawię interesujący przykład nie notowanego w literaturze żetonu deputatowego, którym jak sądzę jest prezentowany niżej żeton.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Witnica Vietz 1 szefel słodzin Mosiądz Nie notowany

Emitent

Browar Handtke

      Żeton ten znaleziono w miejscowości Witnica w okolicach browaru. Określona na nim jednostka 1 SCHEFFEL, mogłaby sugerować iż jest to żeton dominialny wydawany przy pracach polowych, przeznaczenie tego żetonu przesądza jak się wydaje napis zawarty na odwrocie a brzmiący TREBER. Niemieckie "treber" oznacz wytłoczyny (słodziny) , które są produktem ubocznym uzyskiwanym przy warzeniu piwa. Emitentem żetonu był więc zapewne witnicki browar Handtke (póŸniejszy browar Bross), a otrzymywane w zamian za żetony słodziny były swoistym deputatem dla pracowników (dostawców zboża?) wykorzystywanym do skarmiania zwierząt w gospodarstwie przydomowym. Emisja ta jest o tyle ciekawa, iż literatura tematu nie notuje innych żetonów o podobnym przeznaczeniu. Dodam także, iż ze znaleziska tego pochodzi również żeton o nominale 1/2 szefla słodzin.

Monety skatalogowano na podstawie Peter Menzel "Deutsche Notmünzen und sonstige Geldersatzmarke 1840 - 1990" ,Gütersloh 1993, zaś BS - B. Sikorski "Monety zastępcze i żetony z zaborów rosyjskiego i austriackiego" tom I- VII, Piła 2000, gdzie cyfra rzymska oznacza tom, s - stronę, p - pozycję.