Żetony gazowni.

      Masowa produkcja gazu węglowego na ziemiach polskich (głównie na terenach leżących w granicach Cesarstwa Niemieckiego) nastąpiła w drugiej połowie XIX wieku oraz na początku wieku XX. Powstające gazownie - w większości komunalne - produkowały gaz wykorzystywany do oświetlania ulic, na potrzeby instytucji użyteczności publicznej oraz dla odbiorców prywatnych. Przyjmuje się, że pod koniec XIX wieku pojawiły się pierwsze liczniki gazowe będące jednocześnie automatami. Zasada ich działania polegała na możliwości przekręcenia mechanizmu otwierającego przepływ gazu dopiero po wrzuceniu odpowiednio monety lub żetonu. Ilość gazu otrzymywana jednokrotnie wynosiła 1 lub 1 m3, co ma odzwierciedlenie na nominałach żetonów gazowych.

      Przyczyny powstania oraz upowszechnienia się automatów gazowych były dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, nie wszyscy użytkownicy gazu przestrzegali określonych terminów płatności za jego użycie, tak więc gazomierze - automaty skutecznie rozwiązały problem zaległych rachunków. Drugą przyczyną było usprawnienie pracy inkasentów, którzy nie musieli w przypadku tego typu gazomierzy obliczać zużycia według stanu licznika, a opróżniali tylko znajdujące się przy gazomierzach pojemniki na monety lub żetony. Oczywiście sprawdzano także wskazania liczników, a to celem eliminacji ewentualnego oszustwa.

      Wspomniane automaty w pierwotnym okresie ich używania uruchamiane były głównie za pomocą monet obiegowych o nominale 10 fenigów - co odpowiadał cenie 1 m3 gazu, jednakże po wybuch I wojny światowej nastąpił dotkliwy brak monet na rynku pieniężnym - najpierw złotych i srebrnych, później także niklowych i miedzianych, a więc także potrzebnych do uruchamiania automatów monet 10 fenigowych. Fakt pochłaniania przez automaty gazowe milionów 10 fenigówek nie mógł ujść uwadze władz, które w tej sytuacji zaleciły jak najczęstsze opróżnianie automatów przez inkasentów. O skali problemu zatrzymania w wewnętrznym obiegu przez automaty monet 10 fenigowych może świadczyć przydomek jaki w tym czasie owe automaty otrzymały. Nazwano je bowiem ironicznie "Groschengräuber" czyli "grabarze 10-fenigówek" (słowo Groschen było potoczną nazwą monety 10-fenigowej). Specjalne żetony płatnicze do automatów były już znane i wykorzystywane wcześniej, lecz właśnie w związku z przedstawioną sytuacją wprowadzone one zostały do użytku na dużo większą skalę niż dotychczas.

      Żetony takie odbiorca gazu mógł nabyć w kasie gazowni, po wykorzystaniu ich wybierane były one przez inkasenta i wracały z powrotem to kasy, tak więc żetony gazowe są specyficznym rodzajem pieniądza zastępczego.

      Nie spotykamy na żetonach tych nominału wyrażonego w jednostkach monetarnych, czasem określano ilość gazu otrzymywanego za żeton (1/2 lub 1 m3) jak na żetonach z Grudziądza czy Lubania

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Grudziądz Graudenz 1/2 m3 Cynk PM 5119.2

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Lubań Luban 1 m3 Mosiądz PM 7740.1

      Charakterystycznym dla żetonów gazowych było określenie na nich ich funkcji napisem "Nur für Münzgas-Messer" (Przeznaczony do automatu gazowego), czy też określeniem "Für Gasmünzzähler" (Do licznika gazowego) jak na żetonach z gazowni z Bolesławca czy też Bytom-Zabrza - owe określenia istotne są ze względu na fakt, iż niektóre z żetonów uznanych za gazowe mogły być także używane do innych automatów, o czym będzie niżej.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Bolesławiec Bunzlau b.n. Mosiądz niklowany PM 2210.1

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Bytom, Zabrze Beuthen, Hindenburg b.n. Mosiądz PM 1458

      Część żetonów zawiera tylko nazwę gazowni bez dodatkowych określeń, jak żetony gazowe z Elbląga czy też z Gorzowa Wlkp.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Elbląg Elbing b.n. Mosiądz PM 3617.1

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Gorzów Wielkopolski Landsberg a.W b.n. Mosiądz PM 7677.1

      Większość żetonów gazowych jest starannie wykonana, szczególnie ciekawe są występujące na nich herby miejscowości, z których one pochodzą - często pięknie modelowane opatrzone w hełm, klejnot i labry. Co widać zresztą na kilku wyżej przedstawionych żetonach czy też na żetonach z Poznania, Chojnowa, Legnicy, Opola czy Wrocławia.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Poznań Posen b.n. Cynk PM 11126.1

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Chojnów Haynau b.n. Mosiądz PM 6088.1

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Legnica Liegnitz 1 m3 Cynk PM 8252.2

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Opole Oppeln b.n. Żelazo PM 10731.2

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Wrocław Breslau b.n. Cynk PM 2073.1

      Nakłady żetonów gazowych w dużej mierze uzależnione były od ilości odbiorców gazu, są więc wprost proporcjonalne do wielkości miejscowości, z których pochodzą, bardzo popularny i często występujący w handlu jest więc żeton gazowy z Wrocławia, często też spotkać można żeton z Elbląga czy też z Poznania. Żetonów z małych miejscowości jak Ryn lub Zasieki, w handlu praktycznie się nie widuje.

      Materiałem użytym do produkcji żetonów gazowych był pierwotnie brąz i mosiądz, w okresie I wojny światowej głównie cynk i żelazo, jednak po wojnie zaczęto je wytwarzać ponownie z mosiądzu i brązu (czasem niklowano), ze względu na ochronę mechanizmów automatycznych gazomierzy, które mogły być zanieczyszczone przez żetony z metali szybko korodujących. Istotna zapewne była także trwałość i estetyka żetonów z metali szlachetniejszych.

      Żetony gazowe na naszych ziemiach były w obiegu aż do II wojny światowej. Na terenach Polski, które po 1918 roku pozostały jeszcze w granicach Niemiec w miarę potrzeb wydawano nowe żetony - jak np. niżej przedstawiony żeton z 1927 r. z Bolesławca i pochodzący z 1930 r z Zabrza.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Bolesławiec Bunzlau b.n. Mosiądz PM 2210.2

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Zabrze Zabrze b.n. Mosiądz niklowany PM 6388.1

      Na ziemiach, które znalazły się w obrębie odrodzonej Polski, stare żetony niemieckie, mimo obcojęzycznych napisów nadal był używane. Jedynym wyjątkiem jest żeton z gazowni z Grudziądza z 1936 roku. Został on wybity w mennicy warszawskiej i zastąpił żetony niemieckie.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Grudziądz - b.n. Brąz BS1 tIII s51 p1

      Jest to jedyny polskojęzyczny żeton gazowy. Przy okazji wprowadzenia go zmieniono również wartość żetonów z 1/2 m3 gazu obowiązującej dla żetonów niemieckojęzycznych do 1 m3 gazu dla żetonów polskojęzycznych. Znana jest również cena tych żetonów w latach 30-tych - żeton niemiecki kosztował 14 groszy, żeton polski odpowiednio 28 groszy.

      W niektórych miastach w okresie międzywojennym wprowadzono ponownie do użycia monety - na terenach Niemiec były to znowu 10-fenigówki, w Polsce (np. w Toruniu) 50-groszówki. Po II wojnie światowej na terenie Polski nie spotykamy już żetonów gazowych, znane są natomiast takie żetony z Niemiec, Austrii czy Holandii.

      Kończąc omawianie żetonów używanych do automatów gazowych stwierdzić należy, iż obecnie skatalogowanych jest ok. 120 żetonów, które uznaje się za żetony gazowe - z zastrzeżeniem które przedstawię przy opisie żetonów elektrowni. Żetony te pochodzą z niżej wymienionych miejscowości: Bolesławiec, Bytom, Bytom-Zabrze, Chojnów, Dzierżoniów, Elbląg, Ełk, Giżycko, Głogówek, Głubczyce, Głuchołazy, Gołdap, Gorzów Wlkp., Grudziądz, Gubin, Kostrzyn, Królewska Huta, Lądek Zdrój, Legnica, Lubań, Nysa, Oleśnica, Oława, Opole, Orzysz, Poznań, Prudnik, Racibórz, Ryn, Strzelce Opolskie, Strzelin, Szprotawa, Świdnica, Świnoujście, Tarnowskie Góry, Toruń, Trzebnica, Wałcz, Wrocław, Wschowa, Zabrze, Zasieki, Zgorzelec, Żagań.

      Liczba ta może być nadal niepełna, gdyż na ziemiach polskich przed 1945 r działało około 300 gazowni, zaś liczba pewnych emitentów żetonów to 42 gazownie (wyżej wymienione gazownie Bytom, Bytom-Zabrze, i Zabrze traktowane są jako jeden zakład) oraz prawdopodobnie gazownia z miejscowości Karłuszowiec na Śląsku (część źródeł za żeton gazowy uznaje także żeton z Braniewa, będący zapewne żetonem pamiątkowym). Znane są również żetony uniwersalne, które mogły być używane w wielu gazowniach równocześnie. Wybity był on w mosiądzu, na awersie posiadał napis GAS / AUTOMATEN / GELD, rewers pozostawał pusty.

Żetony elektrowni.

      Żetony elektrowni wprowadzono do użycia nieco później niż żetony gazowe. Liczniki prądu umożliwiające dokonywanie opłaty za pomocą monet 10 fenigowych lub specjalnych żetonów wprowadzono bowiem dopiero po 1915 roku. Emitentem żetonów prądowych były zarówno elektrownie jak i Zakłady Miejskie (Stadwerke), w skład których wchodziły zakłady świadczące usługi dla ludności takie jak gazownia, elektrownia czy wodociągi. We wszystkich tych zakładach mogły być używane liczniki (odpowiednio gazowe, elektryczne i wodne), a względy oszczędnościowe związane z emisją odrębnych żetonów mogły sprawić, że jednorazowa emisja żetonów mogła być przeznaczona do liczników wszelkiego rodzaju i wtedy problemem być mogło tylko takie ustawienie liczników, by za określoną kwotę odbiorca otrzymywał odpowiednią ilość energii lub wody. Takie przeznaczenie mogły mieć właśnie żetony z Kętrzyna opatrzone nazwą emitenta jako St. B. W i nominałem 10 i 100 (żetony te mogły być również używane jako żetony rozliczeniowe z inkasentem) oraz z Giżycka, Prudnika, Wałcza czy też kilku innych miejscowości emitowane przez Stadwerke bez określenie do jakiego rodzaju licznika są one przeznaczone.

      Znana jest jednak spora grupa żetonów elektrowni, która nie budzi zastrzeżeń co do ich przeznaczenia. I co ciekawe część z nich to żetony polskojęzyczne jak chociażby niżej przedstawione żetony z Grudziądza czy Kościerzyny.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Grudziądz - b.n. Mosiądz BS1 tIII s50 p1

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Kościerzyna - b.n. Brąz BS1 tIV s68 p1

      Polskojęzyczne żetony elektrowni występują ponadto w przypadku kolejnych miast tj. Brodnicy, Ostrowa Wlkp., Szamotuł i Świecia nad Wisłą - znaczna ich ilość w stosunku do zaledwie jednego znanego żetonu polskojęzycznego z gazowni wynika z faktu, iż rozpowszechnienie się monetarnych automatów prądowych nastąpiło w okresie 20-lecia międzywojennego, tak więc nie było możliwości na terenach które weszły w skład odrodzonego państwa polskiego wykorzystywać żetonów niemieckojęzycznych, jak to miało miejsce w przypadku żetonów gzowych. Emisję żetonów elektrowni wiąże się ściśle z okresem wielkiego kryzysu i galopującej inflacji., bowiem nabycie zapasu żetonów chroniło na pewien czas użytkownika przed skutkami spadku wartości pieniądza.

      Żetony niemieckojęzyczne znane są z następujących miejscowości: Bierutów, Bolesławiec, Cieplice Zdrój, Mysłowice, Namysłów, Paczków, Strzelce Opolskie, Szprotawa - żetony te nie budzą wątpliwości co do ich przeznaczenia. Z kolei żetony gazowe z miejscowości Chojnów, Oleśnica, Świnoujście, Zgorzelec i posiadające stosowne konsygnatury mogły być wykorzystywane jako żetony do liczników elektrycznych. Przykład żetonu z konsygnaturą z Chojnowa pokazałem wyżej - literę S można tłumaczyć jak skrót od słowa Strom, jednak przeciwko tej tezie przemawia fakt nie odnotowania żetonów bez takiej konsygnatury. Z kolei na żetonach z Grudzic, Wrocławia i niżej prezentowanym z Bolesławca nie ma sprecyzowanego określenia przeznaczenia ich do liczników energii elektrycznej, jednak wykorzystywanie ich w tym celu wydaje się dość pewne. W przypadku niżej prezentowanego żetonu z Bolesławca litery E W należy rozwinąć jako Elektrizitätwerke.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Bolesławiec Bunzlau b.n. Mosiądz PM 2209.1

      Otwartym jest jeszcze przeznaczenie żetonu niemieckojęzycznego z Dobrego Miasta, o tyle specyficznego, że w przeciwieństwie do pozostałych żetonów wartość na nim określona jest w fenigach (50 fenigów) a nie w kilowatogodzinach. Jedna z tez głosi, iż żeton ten mógł być wykorzystywany jako żeton płatniczy przy płatnościach pobieranych przez inkasenta, a wydany był w celu zabezpieczenia nabywcy - odbiorcy prądu przed skutkami galopującej inflacji.

      Żaden z żetonów polskojęzycznych nie posiada określonego nominału, na części żetonów niemieckojęzycznych nominał określano w kilowatogodzinach. Do produkcji żetonów prądowych wykorzystywano metale w jakich bito żetony gazowe.

      Może na koniec jedna humorystyczna historia. Kradzież prądu nie jest dzisiejszym problemem elektrowni, lecz jak się zdaje jest równie stara co sama elektryczność. Inkasenci wyjmując z liczników monety czy żetony sprawdzali również wskazania liczników. Oczywiście wrzucenie krążków o parametrach monety lub żetonu było wychwycone na miejscu gdyż znalazły by się one w pojemniku, jednak pomysłowość ludzka jest nieograniczona. Spotkałem się z informacją o odbiorcy który budził podziw i zdumienie pracowników elektrowni. Jego licznik zawsze wskazywał zużycie większe niż ilość monet czy też żetonów znajdujących się w automacie. Nie stwierdzono ponadto by automat zawierał krążki monetopodobne. Otóż pomysłowy odbiorca do uruchomienia automatu używał krążków wykonanych z lodu, które wpadając do wnętrza automatu topiły się a powstała woda z czasem odparowywała.

Żetony wodociągów.

      Żetony przeznaczone do automatycznych liczników wodociągowych są najmniej poznane i zapewne były znacznie rzadziej używane, niż wyżej wzmiankowane żetony do liczników gazowych i prądowych. Nie można wykluczyć, iż część z żetonów emitowanych przez Zakłady Miejskie była również wykorzystywana do liczników wodnych, o czym była mowa już wyżej. Jedyny notowany w literaturze przypadek żetonu właściwie przeznaczonego do licznika wodnego pochodzi z Wrocławia. Jest to beznapisowy żeton przedstawiający na jednej stronie fragment rurociągu z kranem, z którego cieknie woda i zainstalowanym automatycznym wodnym licznikiem monetarnym, na drugiej stronie zaś umieszczono schematyczne przedstawienie trójnika z zaworem wodnym. Nie jest pewne jednak przeznaczenie tego żetonu. Żetony mogły być przeznaczone dla mieszkańców Wrocławia, którzy nie mając doprowadzonej wody do swoich domów, czerpali ją z sieci wodociągowej w wyznaczonych do tego miejscach. Możliwe również jest istnienie automatów przy postojach dorożek konnych, aby dorożkarze mogli zakupić wodę potrzebną do pojenia koni.

      Omawiając żetony wodociągowe należy wspomnieć również o żetonach emitowanych przez wodociągi, które nie były przeznaczone do automatów, były natomiast żetonami wykorzystywanymi do dokonywania opłat za wodę sprzedawaną na wiadra w ulicznych punktach sprzedaży, którą nosiwoda dostarczał następnie do mieszkań odbiorców. Żetony takie znamy z trzech miast z terenu zaboru rosyjskiego, a mianowicie z Białegostoku, Lublina i z Płocka.

      Wydawcą rosyjskojęzycznych żetonów z Białegostoku było Towarzystwo Wodociągów Białostockich i znamy ich dwa nominały opiewające na 1 wiadro i 10 wiader wody. Na żetonach zawarto datę emisji - 1892 r i były one w obiegu do 1915 roku. Wspomniane towarzystwo sfinansowało budowę wodociągu w mieście zyskując tym samym prawo wyłączności do sprzedaży wody. Dostarczanie wody odbiorcom prywatnym do mieszkań - zapewne ze względu na koszty - wzbudziło niewielkie zainteresowanie, woda więc sprzedawana była również w stworzonych specjalnie do tego celu punktach., a aby zapobiec nadużyciom w jej sprzedaży odbywała się ona za pośrednictwem specjalnych żetonów. Niżej prezentuję żeton na 10 wiader wody.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Białystok - 10 wiader Mosiądz BS2 tI s16 p2

      Podobnie rzecz się miała z emisją żetonów wodociągowych w Lublinie. Jako że do sieci wodociągowej podłączono niewielką liczbę domów, powszechna była sprzedaż wody w specjalnych punktach na terenie miasta. Cena wody ze specjalnych budek wodociągowych wynosiła 2/5 kopiejki za jedno wiadro, jednak brak było w rosyjskim systemie pieniężnym monety o takim nominale (w obiegu były monety o wartości 1/2 i 1/4 kopiejki), tak więc najmniejszą ilością wody jaką można byłoby kupić bezproblemowo było 5 wiader, kosztujących 2 kopiejki. Ta właśnie sytuacja była przyczyną wydania żetonów wodociągowych o nominale 1 wiadra co było równowartością 2/5 kopiejki, które znacznie usprawniły rozliczanie płatności za wodę. Odtąd wodę można było kupować za gotówkę i za żetony, żetonami także wydawana była reszta w przypadku konieczności rozliczenia się sprzedawcy z nabywcą płacącym gotówką za mniejszą ilości niż 5 wiader wody.

      Żetony te są dwujęzyczne, polsko-rosyjskie, wprowadzone zostały do obiegu ok. 1899 roku i pozostawały w użyciu jeszcze w czasie I wojny światowej. Jako że zapotrzebowanie na wodę - a więc i na żetony - ciągle rosło, z czasem wybijano dodatkową ilość żetonów. Obecnie znanych jest 5 odmian żetonów z Lublina różniących się szczegółami rysunku aw. i rw. oraz metalem z jakiego zostały wykonane (do ich produkcji użyto mosiądzu, brązu i cynku). Prezentuję tutaj mosiężną odmianę żetonu wodociągu lubelskiego.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Lublin - 1 wiadro Mosiądz BS2 tII s5 p3

      Ostatnim miastem, z którego znamy emisję żetonów wodociągów jest Płock. Żetony te wykorzystywane były tak jak pozostałe do dokonywania opłat za wodę w ulicznych punktach sprzedaży. Od opisanych wyżej różnią się tym, że napisy na nich wykonane są w języku polskim, nie posiadają oznaczenia wartości wyrażonego w wiadrach wody, lecz na rewersach figuruje niemianowana liczba. Awersy trzech znanych nominałów żetonów są jednolite, bite nawet tym samym stemplem - napis łukiem górą i dołem WODOCIAG / W PŁOCKU. Na rewersie zaś posiadają odpowiednio nominał 5, 10 i 20. Zważywszy na cenę wody równą 3/5 kopiejki mało prawdopodobne się wydaje, iż nominał odnosi się do kopiejek, gdyż żeton o nominale 20 wyrażany w kopiejkach przedstawiałby wartość 50 wiader wody. Dziwnym jednak się zdaje brak - jak się by wydawało - najpotrzebniejszego żetonu o nominale 1 wiadro wody. Jak już napisałem wyżej awersy wszystkich żetonów wybito tym samym stemplem, jednak na krążkach o różnej średnicy, i tak żeton o nominale 5 odpowiada średnicy stempla awersu, żetony o nominale 10 i 20 są odpowiednio większe. Mało więc jest prawdopodobne wybicie żetonu o nominale 1 tym samym stemplem co żetony pozostałe, tak więc żetonu o nominale 1 prawdopodobnie nie było, a jeśli był wybity, to innym stemplem niż pozostałe żetony.

      Podsumowując tą część opracowania również należy podkreślić, że tak jak i w przypadku innych grup bilonu zastępczego temat emisji żetonów gazowych elektrowni i wodociągów wymaga dalszych badań. Prawdopodobne jest również istnienie szeregu nieznanych jeszcze z literatury tematu żetonów wspomnianych emitentów.

W opisie żetonów PM oznacza katalog Peter Menzel "Deutsche Notmünzen und sonstige Geldersatzmarke 1840 - 1990", Gütersloh 1993, BS1 - B. Sikorski "Monety zastępcze i żetony Wielkopolski, Pomorza i Mazur" Katalog tom I-XI, Piła 2001, zaś BS2 katalog B. Sikorski "Monety zastępcze i żetony z zaborów rosyjskiego i austriackiego" tom I-VII, Piła 2000, gdzie cyfra rzymska oznacza tom, s - stronę p - pozycję.