Żetony kelnerskie używane były od końca XIX wieku aż do lat 50-tych wieku XX. Podstawową ich funkcją było ułatwienie rozliczenia pomiędzy kelnerami a kasą lokalu gastronomicznego. Żetony te były w obiegu w niedużych kawiarniach, cukierniach, barach, a także w drogich restauracjach, czy też w tanich piwiarniach. Częściej używane były w Galicji czy też na ziemiach zaboru rosyjskiego - spora liczba emisji przypisana jest Warszawie i Łodzi - rzadziej natomiast występują na terenach zaboru pruskiego. Częstym problemem przy ich identyfikacji jest właściwe określenie czy dany żeton jest żetonem kelnerskim czy też żetonem deputatowym, a dotyczy to szczególnie marek piwnych.

      Charakterystyczną dla tej grupy żetonów cechą jest to, że przeważnie opiewały one na jednostki pieniężne, co je wyróżnia od emisji deputatowych. Najczęściej w legendach takich żetonów podawano nazwę lokalu nie zaś miejscowości, co dziś utrudnia dokładniejszą lokalizację.

      Zaprezentuję dwie grupy takich żetonów - jedna pochodząca z lokalu "Niespodzianka" z bliżej nieokreślonej miejscowości, drugą z lokalu "Moulin Rouge" mieszącego się prawdopodobnie w Warszawie, a także nieznany z literatury tematu żeton kelnerski z mieszącej się w Warszawie kawiarni - cukierni "Bagatela"

Miejscowość Lokal Nominał Metal Nr katalogowy - "Niespodzianka" 3 Alpaka Nie notowany

Miejscowość Lokal Nominał Metal Nr katalogowy - "Niespodzianka" 10 Brąz BS tV s65 p2

Miejscowość Lokal Nominał Metal Nr katalogowy Warszawa "Moulin Rouge" 50 gr Mosiądz BS tIV s71 p2

Miejscowość Lokal Nominał Metal Nr katalogowy Warszawa "Moulin Rouge" 1 zł Mosiądz BS tIV s71 p3

Miejscowość Lokal Nominał Metal Nr katalogowy Warszawa "Moulin Rouge" 2 zł Mosiądz BS tIV s72 p4

Miejscowość Lokal Nominał Metal Nr katalogowy Warszawa K. Dakowski "Bagatela" 50 gr Miedzionikiel Nie notowany

      Warto w tym miejscu przytoczyć za S. Bulkiewiczem sposób użytkowania takich żetonów. Jak podaje autor przed wojną kelnerzy nie mieli pensji a ich zarobek stanowiło ustawowe 10 %, które odliczali od rachunku, natomiast terminujący przez 4 lata pikolacy nie zarabiali w ogóle. W dużych restauracjach powszechne były specjalne kasy, w których bonowało się potrawy, zakąski i trunki (znane są jednak żetony kelnerskie z tak znamienitych lokali jak przedstawione niżej krakowskiego restauratora A. Hawełki). W mniejszych lokalach nie posiadających specjalnych kas powszechne były w użyciu właśnie żetony kelnerskie, służące do rozliczania kelnera z bufetem i kuchnią. W praktyce wyglądało to w ten sposób, że po przyjściu do pracy kelner pobierał od właściciela lokalu żetony firmowe o różnych nominałach, które kwitował w odpowiedniej księdze. Żetony przechowywał w specjalnej, skórzanej torbie przytwierdzonej do pasa, lub przewieszonej przez ramię. Kiedy klient zamawiał posiłek, czy też trunek kelner płacił za nie w bufecie lub kuchni żetonami, sam zaś inkasując od klienta gotówkę. Wieczorem po pracy podliczano utarg, osobno bufet, osobno kuchnia, osobno kelner. U kelnera znajdowała się w torbie zarówno niezrealizowane żetony jak i gotówka, w bufecie i w kuchni tylko same żetony. Kelner rozliczał się z szefem oddając mu gotówkę plus niezrealizowane żetony, które musiały się zgadzać z podpisaną w księdze kwotą. Zostawały mu należne 10% oraz ewentualne napiwki. Szef natomiast rozliczał się z bufetem i kuchnią.

      Jak już pisałem wcześniej większość żetonów kelnerskich posiada nominał pieniężny, są jednak takie, które opiewają na konkretne artykuły. Przykładem będą żetony krakowskiego restauratora A. Hawełki.

Miejscowość Lokal Nominał Metal Nr katalogowy Kraków A. Hawełka D J Mosiądz Nie notowany

Miejscowość Lokal Nominał Metal Nr katalogowy Kraków A. Hawełka Por M Miedź Nie notowany

Miejscowość Lokal Nominał Metal Nr katalogowy Kraków A. Hawełka M. P. Miedź Nie notowany

      Rozwinięcie skrótów na żetonach nie jest do końca ustalone, być może są to żetony piwne np. D J - duże jasne, Por M - porter mały, M. P. - małe piwo, ale niekoniecznie bo np. D J może również oznaczać Danie Jarskie, Por M - porcja mięsa. lub podobnie.

      Jedne z ostatnich żetonów kelnerski a zarazem bardzo ciekawych są żetony pochodzące z warszawskiego baru W. Andruszkiewicza "Schron u marynarza". Do ich produkcji wykorzystano srebrne monety 2, 5 i 10 zł z okresu międzywojennego, gdzie na przetoczonych rewersach wybito nazwę baru i odpowiednio nominał 20 zł na monecie 2 zł , 50 zł na monecie 5 zł i 100 zł na monecie 10 zł.

      Niestety pewne żetony w swej formie są tak do siebie podobne, że trudno czasem jednoznacznie określić ich emitentów. Dotyczy to także żetonów kelnerskich które mogą być mylone z emisjami dominialnymi. Do takiej pomyłki doszło zapewne przy opisie niżej prezentowanych żetonów z literą K, które B. Sikorski opisał w swym katalogu jako dominialne. Spora grupa żetonów odnaleziona została ok. 7 lat temu i tworzyła swoisty zespół wyglądający jak pamiątki po warszawskim kelnerze pracującym przez lata w różnych lokalach. W skład tych żetonów poza prezentowanymi poniżej wchodziły min. żetony z lokalu MOULIN ROUGE oraz bezimienne posiadające tylko nominał 10/10 i 20/20 500/26 oraz 50/50 100/100 i 100/-. Wszystkie one znalazły się w katalogu B. Sikorski "Pieniądz zastępczy majatków ziemskich. Katalog żetonów dominialnych" tom I-XI, Piła 1994/96 a następnie zaprezentowane zostały w publikacji tego autora "Monety zastępcze i żetony z zaborów rosyjskiego i austriackiego" tom I-VII, Piła 2000 - do niej też odnoszą się przypisy w tabelkach.

Miejscowość Lokal Nominał Metal Nr katalogowy - - 20 Alpaka BS tVI s5 p9

Miejscowość Lokal Nominał Metal Nr katalogowy - - 50 Mosiądz BS tVI s6 p12

Miejscowość Lokal Nominał Metal Nr katalogowy - - 500 Mosiądz BS tVI s6 p13

      Żetony skatalogowano na podstawie B. Sikorski "Monety zastępcze i żetony z zaborów rosyjskiego i austriackiego" tom I - VII, Piła 2000, gdzie cyfra rzymska oznacza tom, s - stronę p - pozycję.