Do kategorii emisji kupieckich zalicza się liczne rodzaje monet i żetonów spełniających różne funkcje. Z grupy tej wyszczególniłem żetony rabatowe jako emisje specyficzne ze względu na swoje przeznaczenie i omówione one zostaną w odrębnym podrozdziale.

      Prywatne emisje kupieckie występują właściwie w tym samym okresie oraz z tych samych przyczyn co emisje przemysłowe. Tak jak w przypadku emisji przemysłowych w zaborze rosyjskim i austriackim gro z nich to żetony deputatowe, Na terenie Cesarstwa Niemieckiego emisje kupieckie pojawiają się na szeroką skalę około połowy XIX wieku i z różnym nasileniem występują aż po lata I wojny światowej, kiedy to następuje swoisty ich wysyp - jak zresztą i innych emitentów. Ilość emisji spada ok. 1921 roku w wyniku szalejącej hiperinflacji, która spowodowała iż bicie monet stało się nieopłacalne, w okresie tym więc w obiegu występują właściwie bony. Jeszcze przed wielkim kryzysem lat 1928-1934 pojawiają się dalsze monetarne emisje kupieckie, ilość ich jest już jednak niewielka.

      Prezentuję kilka przykładów ciekawych, bo nie znanych mi z literatury tematu emisji kupieckich.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Warszawa - 2 Mosiądz Nie notowana

Emitent

M. Szperling Handel ryb

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Gdańsk - Wrzeszcz Langefuhr 10 Mosiądz Nie notowana

Emitent

R. Ziekel

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Szymborno Schoenborn b.n. Cynk Nie notowany

Emitent

Kupiec

      Charakterystyczną dla emisji kupieckich jest grupa monet emitowanych przez Związki Spożywców - z niemieckiego Consum - Verein (część autorów emitentów tych określa jako Związek Kantyn, czy też Zrzeszenie Konsumentów). Tego typu emitentów spotyka się we wszystkich zaborach i co ciekawe określenie emitenta tj. związek spożywców pisane jest poza terenem Prus także w języku niemieckim. Gro z tych emisji przypada na lata 1860-1890, często więc nominały na monetach emitentów działających na terenach Cesarstwa Niemieckiego opiewają w walucie obowiązującej przed reformą pieniężną, a więc w groszach srebrnych. Niekiedy określenie emitenta jako Consum - Verein pisane jest w postaci skróconej jako C.V., jak choćby pochodzącej z Kuźnic koło Zakopanego. Wśród innych miejscowości w których działały związki spożywców, których znamy emisje monetarne wymienić należy min. takie jak: Bogatynia, Borzyków (Zrzeszenie Kupieckie), Brodnica (Związek Kupców) Bydgoszcz, Cieszyn (Ludowa Spółka Spożywców), Choszczno (Spółdzielnia Spożywców), Goszów k. Kłodzka, Knurów, Lubrza k. Świebodzina, Nowa Sól, Ostrów, Poznań, Stary Zdrój, Szarlej, Szczecin, Szklarska Poręba, Szprotawa, Wełnowiec, Wysoka (Stowarzyszenie Spożywcze), Zawiercie (Stowarzyszenie Spożywcze ), Zgorzelec (Związek Zakupu Towarów).

      Pragnę zaprezentować nienotowaną monetę Związku Spożywców z Poznania oraz monetę kupiecką, z nieustalonej niestety miejscowości mogącej leżeć w granicach Polski, której wystawcę należy chyba przetłumaczyć jako Związek Sprzedaży Towarów.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Poznań Posen 2 Mosiądz Nie notowana

Emitent

Związek Spożywców

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy - - 1/4 Mosiądz Nie notowana

Emitent

Związek Sprzedaży Towarów

      Ciekawą i wartą prezentacji formą bilonu kupieckiego (chociaż znani są również inni wystawcy tego typu monet) są monety kapslowe (Kapsel-Marken). Istotą i wyróżnikiem tych emisji było wykorzystywanie znaczka pocztowego, którego nominał określał wartość monety. Znaczki pocztowe był też swoistą gwarancją tych emisji, przeważnie bowiem aby wydać własny pieniądz należało złożyć w odpowiedniej instytucji finansowej depozyt w wysokości planowanej emisji. W przypadku monet kapslowych, takiej konieczności nie było, a użyte do produkcji monet znaczki pocztowe, można było po wycofaniu tych monet z obiegu wykorzystać z godnie z ich właściwym przeznaczeniem.

      Monety te wykonywano z tanich i łatwo dostępnych materiałów tj. z celuloidu, cienkiej blachy aluminiowej, kartonu oraz z celofanu. Na awersie zamieszczona była zwykle nazwa emitenta, jego adres, czasem drobna reklama. Awersy monet wykonanych z celuloidu lub kartonu były ponadto barwne. Znaczek określający wartość monety umieszczano na rw. i odpowiednio go zabezpieczano przed zagubieniem za pomocą celofanu. Tak wykonane monet z celofanu lub aluminium scalano zaginając do środka zewnętrzny obwód monety, w taki sposób jak kapsluje się butelki stąd też i nazwa tych monet. W przypadku monet wykonanych z kartonu, karton i celofan pomiędzy którymi znajdował się znaczek łączono razem za pomocą metalowej obrączki zakładanej na obwodzie monety, stąd też można się spotkać z określeniem tak wykonanych monet jako monety obrączkowe.

      Z terenów Polski znanych jest zaledwie kilkunastu wystawców tego typu monet, z czego 11 emisji pochodzi z terenów Śląska. Prezentuję monetę kapslową z Bolesławca

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Bolesławiec Bunzlau 10 Celuloid PM 2213.1

Emitent

J. Rubinstein - handel wyrobami żelaznymi

      Inną interesującą formą bilonu zastępczego były tzw. "Werth-Marki", lub bardziej współcześnie "Wert-Marki". Oczywiście monetkami tymi posługiwali się także inni wystawcy, a więc przemysłowcy, właściciele lokali gastronomicznych, majątków ziemskich itp. Wydaje się jednak, iż właśnie drobni kupcy byli głównie emitentami tego rodzaju pieniądza zastępczego, stąd też omówiony zostanie on w tym podrozdziale.

      Monetki te wykonane najczęściej z mosiądzu , brązu, czasem z niklowanego cynku i aluminium mają bardzo typowy wygląd. Na ogół zaopatrzone są dwustronnie w cyfrę nominału i napis na jednej stronie Wert(h)-Marke oraz miejsce na odcisk puncy z nazwą wystawcy. Nominały takich monetek były bardzo liczne i nierzadko nietypowe (5, 8, 10, 13, 15, 20, 25, 30, 40, 50, 75, 100, 200, 300, 500 fenigów oraz 10 i 20 marek).

      Najczęściej niestety wystawcy tych monet sygnowali je tylko własnymi inicjałami, co w przeważającej części przypadków odbiera jakiekolwiek szanse na właściwe zidentyfikowanie ich kiedykolwiek. Tylko nieliczne wypadki zachowania się dokumentacji lub innego wiarygodnego świadectwa takich emisji pozwalają na konkretne określenie emitenta, jak to ma miejsce z niżej prezentowanymi monetami Franz'a Menzke z Miastka handlującego węglem i towarami kolonialnymi.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Miastko Rummelsburg 10 Mosiądz PM 11873.1

Emitent

Franz Menzke - Handel węglem i towarami kolonialnymi

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Miastko Rummelsburg 50 Mosiądz PM 11873.2

Emitent

Franz Menzke - Handel węglem i towarami kolonialnymi

      Pojedyńcze znaleziska tych monetek często w przypadkowych miejscach dają niewielkie szanse na określenie emitentów. Warto jednak je odnotowywać gdyż powtarzanie się danego inicjału czy napisu na Wert-Markach w danym regionie jest już pewną wskazówką co do lokalizacji emitenta. Czasem odnajdywane są "skarby" liczące od kilku do kilkudziesięciu sztuk monet jednego wystawcy jak choćby znaleziska z Wlenia czy też z Brzegu Dolnego. Myślę, że wiele mogą pomóc przy ustaleniach emitentów tych monetek zbieracze - regionaliści. Znając historię miejscowości, docierając do starych ksiąg adresowych mogą próbować przypisać poszczególne monety konkretnym osobom lub instytucjom.

      Przedstawiam jedną z monet znalezioną w "skarbie" w Brzegu Dolnym oraz kilka innych Wert-Marek nieznanych wystawców, które pochodzą ze znalezisk z terenów Polski.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Brzeg Dolny Dyhernfurth 15 Brąz BS tX s42 p4

Emitent

O. A.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy - - 25 Mosiądz Nie notowana

Emitent

-

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy - - 15 Cynk-Nikiel Nie notowana

Emitent

B

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy - - 20 Mosiądz Nie notowana

Emitent

C. S.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy - - 25 Brąz Nie notowana

Emitent

S W

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy - - 30 Cynk-Nikiel Nie notowana

Emitent

W. T

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy - - 25 Mosiądz Nie notowana

Emitent

Z. P.

      Jedna z prezentowanych monetek nie posiada żadnych punc określających jej emitenta czyli jest niejako półfabrykatem. Wert-Marki takie są często spotykane i były one w obiegu co widać po ich zużyciu. Zasadą obowiązującą przy emisji pieniądza zastępczego (poza typowo spekulacyjnymi emisjami) była możność zamiany go na pieniądz ogólnopaństwowy, często nawet zobowiązania wystawcy musiały być odpowiednio zabezpieczone. Jak widać zasada ta nie była zawsze przestrzegana, a mimo braku wyraźnego określenia emitenta konieczność codziennej regulacji drobnych płatności powodowała, że i takie monety były w powszechnym użyciu.

      Większość opisywanych Wert-Marek to emisje z terenów zaboru pruskiego, znane są jednak podobne monety z innych regionów jak choćby emisja wystawcy o inicjałach S. H. z Płocka czy też J. Piątkowskiego z Łodzi, która była jednak prawdopodobnie żetonami kelnerskimi. Również w odrodzonej Polsce zaczęto bić podobne monety z aluminium lub z mosiądzu, bez niemieckich napisów, a często z określeniem waluty w złotych lub w groszach. Polskie żetony anonimowe są rzadsze niż niemieckie.

      Ostatnią formą bilonu kupieckiego, którą pragnę omówić w tym podrozdziale są żetony zastawne. Większość z nich posiada charakterystyczny napis "Pfand", i mimo iż posiadają nominał w fenigach czy markach, ze względu na swoją funkcję nie są monetami lecz właśnie żetonami.

      Dużą grupę wśród żetonów zastawnych tworzą żetony zastawne za butelki do piwa. Co do ich funkcji, to jak podaje literatura była ona dwojaka. Służyły mianowicie do rozliczania się kupców z browarami - wydawane były przez browary i opiewały na wyższe kwoty np. żeton browaru Mülera z Kłodzka na zastaw za 30 butelek wartości 3 marek. Podobnie rozliczali się sprzedawcy z klientami wydając nabywcy wpłacającemu zastaw za butelkę żeton, który zwracał on później wraz z butelką w sklepie, w zamian otrzymując sumę zastawną. Na ogół oprócz ilości butelek na żetonie informowano też o wysokości sumy zastawnej - 1 butelka kosztowała 10 fenigów, żetony te noszą charakterystyczny napis "Flaschen-Pfand".

      Nie wszystkie żetony zastawne były zastawem za butelki. Część z nich zapewne służyła jako zastaw za beczki, skrzynie itp. jak chociażby żetony Heinricha Bohne (Hurtowy handel ziemniakami i jarzynami) czy też Fritza Janusa (hurtowy handel owocami) z Wrocławia. Pragnę zaprezentować dwa przykłady żetonów zastawnych. Pierwszy pochodzi z Łodzi z firmy Leo Häusser'a istniejącej w okresie II wojny światowej jako hurtownia owoców, warzyw i owoców południowych, drugi bliżej nieokreślonego emitenta.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Łódź Litzmannstadt Zastaw 2 marek Cynk PM 19064.1

Emitent

Leo Häusser - hurtownia owoców, warzyw i owoców południowych

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy - - Zastaw 20 fenigów Cynk Nie notowany

Emitent

D.A.G.

      Kończąc prezentację emisji kupieckich jako ciekawostkę przedstawię jeden z ostatnich już chyba znanych mi kupieckich żetonów płatniczych pochodzący z płockiego Hortexu. Podobne żetony używał również m. in. warszawski Hortex Bazyliszek oraz Hortex w Katowicach przy ul. Stawowej, a służyły one do rozliczeń między kasą a punktem sprzedaży lodów.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Płock - 5 zł Brąz BN 11-12/84

Emitent

Hortex

W opisie monet i żetonów BN - oznacza Biuletyn Numizmatyczny, PM oznacza katalog Peter Menzel "Deutsche Notmünzen und sonstige Geldersatzmarke 1840 - 1990", Gütersloh 1993, zaś BS - B. Sikorski "Śląskie monety zastępcze" katalog tom I-XII Piła 1998, gdzie cyfra rzymska oznacza tom, s - stronę p - pozycję.