Pierwsze monety Polski "królewskiej"

Chciałbym w encyklopedycznym skrócie przedstawić kilka wybranych ciekawostek w zakresu polskiej numizmatyki. Przedstawione tu zestawienie jest subiektywnym wyborem kilku charakterystycznych monet, od pierwszych władców Polski do ostatniego króla, Stanisława Augusta Poniatowskiego. Mam nadzieję, że w ten sposób uda mi się zainteresować początkujących numizmatyków monetami Polski "królewskiej".

 Pierwsze miejsce w tego rodzaju zestawieniu, powinna zająć oczywiście pierwsza polska moneta. Wydawałoby się, że odpowiedź jest oczywista. Większość osób niezajmujących się numizmatyka, odpowie: denar Mieszka I.

Pierwsze polskie monety - za takie uchodziły poniższe monety, odczytywane jako denary Mieszka I. Obecnie jednak, (głównie za sprawą poglądów S. Suchodolskiego) przypisuje się te denary, Mieszkowi II umiejscawiając je, jako emisję bitą za panowania jego ojca Bolesława Chrobrego.

WCN aukcja 29 poz. 88 z 2003r.

Po "detronizacji" powyższej monety, jako pierwszej polskiej emisji, to zaszczytne miano przypada następnej opisanej monecie, czyli denarowi "PRINCES POLONIE" Bolesława Chrobrego.

Pierwszy zapis nazwy Polski - denar z łacińskim zapisem "PRINCES POLONIE" Bolesława Chrobrego (992-1025) z rysunkiem ptaka odczytywanym pierwotnie, jako orzeł, obecnie już tak nie jednoznacznie interpretowanym. Emisję tej monety określa się około roku 1000.

WCN aukcja 22 poz. 66 z 2000r.

WCN aukcja 31 poz. 198 z 2004r.

Pierwsze pozaksiążęce monety (emisje prywatne) - denary palatyna Sieciecha (1080-1100) bite ok. 1080-1097. Sieciech był palatynem Władysława Hermana, sprawującym władzę podczas nieobecności władcy.

Tadeusz Kałkowski Tysiąc lat monety polskiej Wyd. Literackie, Kraków, fot. 31a

Pierwsze polskie brakteaty - brakteaty Bolesława Krzywoustego (1107-1138) z postacią św. Wojciecha. Wyróżniamy dwa podstawowe typy tych brakteatów (wg oznaczenia zaproponowanego przez R. Kiersnowskiego):

Typ I - brakteat przedstawiający stojącą postać św. Wojciecha w stroju pontyfikalnym,

Typ II - brakteat przedstawiający postać klęczącego księcia i stojącego nad nim św. Wojciecha z ręką wyciągniętą nad głową Bolesława w geście opieki (błogosławieństwa).

Brakteaty - cienkie srebrne monety, bite jednostronnie (łac. bractea -blaszka).

MAiE w Łodzi

                             WCN aukcja 31 poz. 204 z 2004           Zbiory prywatne (odmiana z twarzą św. Wojciecha na wprost)

Innym alternatywnym typowaniem pierwszego polskiego brakteata jest brakteat z Brzegu. Andrzej Mikołajczyk przypisał go Bolesławowi Krzywoustemu (S. Suchodolski przypisał tą monetę Władysławowi II).

A. Mikołajczyk, Brakteat Bolesława Krzywoustego znaleziony w Brzegu. Prace i materiały. Seria numizmatyczna i konserwatorska, Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi, Nr. 3/1983, PWN, W-wa - Łódź 1985, tabl. 1.

Pierwsze polskie monety z napisami niełacińskimi (hebrajskimi) - brakteaty Mieszka III Starego (1138-1202) bite przez mincerzy żydowskich.

WCN poz. 30343 z 2008r.

Pierwsze grosze w Polsce - grosze praskie po koronowaniu się Wacława II na króla Polski w 1300-1305r. Pojęcie grosza, dziś bardzo zdewaluowane, pierwotnie oznaczało srebrną, dużą, grubą monetę (łac. grossus) w porównaniu do ówczesnych denarów.

WCN aukcja 40 poz. 79 z 2009r.

Pierwsza polska złota moneta - dukat (właściwie floren) Władysława Łokietka (1306/1320-1333), z około 1330r. Jedyny znany w Polsce egzemplarz zakupiony został w 1896 roku, przez hrabiego Emeryka Hutten- Czapskiego, niedługo przed jego śmiercią. Moneta ta zajęłaby z pewnością również czołowe miejsce w klasyfikacji najrzadszych polskich numizmatów, obok takich numizmatów jak sporny dukat Aleksandra Jagiellończyka.

Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego - Muzeum Narodowe w Krakowie.

Alternatywą dla typowania najstarszej polskiej złotej monety, może być złoty brakteat Władysława Odonica. Moneta ta jest datowana na lata 1231-39 i stanowi odbitkę w złocie, srebrnego brakteata. Unikat ten znajduje się w zbiorach Gabinetu Numizmatycznego w Dreźnie.

Pierwsze polskie grosze - grosze krakowskie Kazimierza Wielkiego (1333-1370) wprowadzone około 1367 roku, jako przeciwwaga groszy praskich (bardziej polityczna niż ekonomiczna). 

Tadeusz Kałkowski Tysiąc lat monety polskiej Wyd. Literackie, Kraków, fot. 70

Pierwsza polska moneta miedziana - denar ruski (puła) Kazimierza Wielkiego (1333-1370) bita we Lwowie.

WCN aukcja 9 poz. 154 z 1995r.

Alternatywą dla monet miedzianych (emisja koronna), jest szeląg miedziany bity w roku 1650 w mennicy bydgoskiej, tzw. „duży szeląg” (22 mm średnicy).

WCN aukcja 37 poz. 345 z 2007r.

Od roku 1659 do 1667, bito mniejsze szelągi miedziane zwane "boratynkami". Ta potoczna nazwa, pochodzi do dzierżawcy mennic Tytusa Liwiusza Boratiniego. Wybito ogromne ilości „boratynek”, liczone w setki milionów sztuk. Z tego też powodu moneta ta może pretendować do najliczniej wybitych monet. 

WCN poz. 52360 z 2009r.

Pierwsze trzeciaki - ternar koronny Władysława Jagiełły (1386-1434) bite od roku 1393. Odpowiednik 1/6 grosza lub 3 denarów.

WCN aukcja 35 poz. 96 z 2006r.

Pierwsza datowana moneta Polska - grosz głogowski z 1506r. Zygmunta I Starego (1506-1548).

WCN aukcja 36 poz. 162 z 2007r.

Alternatywnym typowaniem tym razem wśród monet koronnych jest półgrosz koronny z 1507 roku Zygmunta I Starego (1506-1548).

WCN aukcja 39 poz. 208 z 2008r.

Pierwszy trojak (moneta polska o wartości 3 groszy, najpierw srebrna, później miedziana) - trojak Zygmunta I (1506-1548) wprowadzony w 1528 roku w mennicy koronnej w Krakowie.

WCN aukcja 32 poz. 97 z 2005r.

Pierwszy szóstak (moneta polska o wartości 6 groszy) - szóstak Zygmunta I (1506-1548) wprowadzony w 1528 roku w mennicy koronnej w Krakowie.

Trojaki i szóstaki koronne bite na mocy dekretu z 1528 roku ze ściągniętych z obiegu półgroszy świdnickich, stanowią również przykład pierwszych monet z umieszczonym na awersie portretem króla.

Pierwsza polska złota moneta obiegowa - dukat koronny Zygmunta I Starego (1506-1548), z 1528 roku, mennica koronna, Kraków. Znane są również dwudukaty koronne i dziesięciodukaty koronne z 1533 roku.

Poniżej przedstawiam dukat koronny z 1535 roku.

WCN aukcja 41 poz. 84 z 2009r.

Najniższe nominały - obol (półdenar) litewski Zygmunta II Augusta (1544-1572) m. Wilno, bite w latach 1545-1547.

WCN aukcja 27 poz. 215 z 2002r.

Pierwsza polska moneta talarowa

- talar koronny - medalowy Zygmunta I (1506-48) z roku 1533 z mennicy toruńskiej. Emisje powtórzono w 1540. Waga 27,266 g, wartość 30 groszy. Istnieją liczne fałszerstwa i kopie tej monety. Nie jest to jednak klasyczny talar - inna waga i wygląd odmienny od kanonów obowiązujących dla talarów. Jest to bardziej medal niż talar.

kopia galwaniczna medalowego talara koronnego z 1533 roku - WCN aukcja 18 poz. 77 z 1999r.

- półkopek litewski, odpowiednik złotówki (o wartości 30 groszy - czyli pół kopy) z 1564, Zygmunta II Augusta (1545-1572). Moneta bita w Wilnie. Również i ta moneta, bita doraźnie, nie odpowiadała stopie menniczej talarów.

WCN aukcja 35 poz. 173 z 2006r.

- talary z 1577 roku bite przez Gdańsk, podczas oblężenia przez Stefana Batorego (1576-1586), również nie zachowywały wagi i próby talarów.

- talary koronne Stefana Batorego (1576-1586) są pierwszymi klasycznymi talarami polskimi.  Zostały wybite w mennicy olkuskiej w 1580 roku w znacznym nakładzie. Monety te o wadze 28,829 g i wartości 35 groszy odpowiadały stopie menniczej talarów europejskich.

WCN aukcja 10 poz. 172 z 1995r.

Pierwsze polskie monety oblężnicze - monety bite przez Gdańsk w 1577 roku, podczas oblężenia miasta przez Stefana Batorego (1576-1586). Bito pięć rodzajów monet: szelągi, grosze, półtalary, talary i dukaty. Na czele mennicy stanął Kacper Goebel. Monety bite za jego zarządu nie posiadały żadnego znaku. Jego następcą został Walter Tallemann z Lubeki. Monety bite przez Tallemanna mają znak ptaszka (kawki) na końcu legendy na rewersie. Za bicie monet złotych odpowiadał Włoch, Gracjani Gonsalo.                                                                           

WCN aukcja 40 poz. 203 z 2009r.

WCN aukcja 34 poz. 201 z 2006r.

Pierwsze orty - orty Zygmunta III Wazy (1587-1623). Te srebrne monety wprowadzono w Polsce, na wzór niemieckiego ortstalara. Początkowo o wartości 10 groszy. Pierwsze polskie orty wybito w 1608 r. w mennicy gdańskiej. Z uwagi na rzadkość tej monety, poniżej przedstawiam orta z roku następnego tj. 1609.

WCN aukcja 32 poz. 238 z 2005r.

Największa złota moneta polska - 100-dukatówka koronna Zygmunta III Wazy (1587-1623) z 1621 roku, wybita w mennicy koronnej w Bydgoszczy.

http://www.stacks.com/lotdetail.aspx?lsid=AN00000634&lotno=3091 (egzemplarz sprzedany za $1,380,000)

Pierwsza polska złotówka - tymf koronny Jana II Kazimierza (1649-1668), z roku 1663, mennica Bydgoszcz.

WCN aukcja 31 poz. 557 z 2004r.

Pierwsza polska moneta z napisem na rancie - talar koronny, próbny Jana III Sobieskiego (1674-1696), prawdopodobnie z mennicy bydgoskiej. Napis na rancie: "INGENTIBUS AUSIS QVO VIS MONSTRAT ITER".

Katalog monet polskich 1649-1696 - Cz. Kamiński, J. Kurpiewski poz. 1252 str. 264

Pierwsza polska moneta bita za granicą - szóstak koronny Augusta II Mocnego (1697-1733) bity w mennicy saskiej w Lipsku. Pierwsze omawiane szóstaki bito z datą 1698, następne z datą 1702.

WCN aukcja poz. 11609 z 2003r.

Pierwsza moneta z polskim napisem - półtorak Augusta III Sasa (1733-1763) z 1753 roku, mennica Lipsk. Półtoraki Augusta III Sasa to ostatnie polskie półtoraki koronne.

WCN aukcja 38 poz. 413 z 2008r.

Dość luźna forma zastosowana powyżej daje, moim zdaniem, możliwość elastycznej zmiany w przyszłości. Zakładam, iż dzięki Waszym uwagom będę w stanie uaktualnić dane lub poprawić ewentualne błędy jak i dopisać nowe wątki. Liczę, więc na Wasz odzew.

Na koniec składam podziękowania dla WCN za zgodę na publikację zdjęć z aukcji, oraz za informacje dotyczące talarów.

Marek Folwarniak