EMISJE PRZEMYSŁOWE
O emisjach przemysłowych wspomniałem już pisząc na temat emisji prywatnych dla jeńców wojennych. Monety, które przeznaczone były dla jeńców poza uzupełnieniem brakującego w obiegu bilonu miały również na celu zamknięcie obiegu pieniężnego. Wydaje się, iż taki właśnie taki był charakter pierwszych emisji przemysłowych, które powstały przecież w okresie gdy nie istniały obiektywne przesłanki wprowadzenia do obiegu monet zastępczych w miejsce brakującego pieniądza państwowego. Celem ich wystawców mogło być więc zamknięcie obiegu pieniężnego w obrębie fabrycznej kantyny.
Znane XIX wieczne emisje przemysłowe pochodzą właściwie z wszystkich zaborów a różnice w ilości tych emisji wynikają właściwie ze stopnia uprzemysłowienia poszczególnych ziem, jednakże już w okresie I wojny światowej z użyciem bilonu wewnętrznego w firmach przemysłowych mamy do czynienia właściwie na terenach należących do Niemiec, a ilość tych emisji była ogromna.
I tak z terenów zaboru rosyjskiego odnotować należy interesujące emisje pochodzące z Kielecczyzny a dokładniej z Zagłębia Staropolskiego, sporą grupę pozycji z Zagłębia Dąbrowskiego, oraz emisje pochodzące z okręgów białostockiego i łódzkiego.
Emisje przemysłowe z Galicji przybierały najczęściej formę deputatów żywnościowych, które omówię odrębnie. Wspominając już jednak o żetonach deputatowych z zakładów przemysłowych dodać należy, iż także używane one były na terenie pozostałych zaborów i będą to zarówno żetony posiłkowe, żetony na dodatkową rację chleba czy też żetony piwne.
Zakłady emitujące pieniądz wewnętrzny były niezwykle liczne i bardzo różne Na terenie Śląska były to więc przede wszystkim kopalnie, ich zarządy, inspekcje górnicze, huty, zakłady przemysłu maszynowego itp. Oto kilka przykładów takich monet:
Nazwa polska |
Nazwa niemiecka |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
Jelenia Góra |
Hirschberg |
50 |
Cynk-Nikiel |
PM 6405.4 |
|
Emitent |
Zakłady budowy maszyn STARKE i HOFFMANN |
Nazwa polska |
Nazwa niemiecka |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
Królewska Huta |
Königshütte |
50 |
Cynk-Nikiel |
PM 7396.1 |
|
Emitent |
Zarząd Huty Królewskiej |
Nazwa polska |
Nazwa niemiecka |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
Lubawka |
Liebau i Schl. |
10 |
Cynk |
PM 8233.2 |
|
Emitent |
Tkalnia H. i F. Wiharda |
Nazwa polska |
Nazwa niemiecka |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
Mysłakowice |
Erdmannsdorf |
25 |
Cynk |
PM 3713.2 |
|
Emitent |
Mysłakowicka spółka akcyjna |
Nazwa polska |
Nazwa niemiecka |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
Opalanki |
Henriettenhütte |
10 |
Żelazo |
PM 6255.2 |
|
Emitent |
Książęce Zakłady Żelazne i Emaliernia |
Nazwa polska |
Nazwa niemiecka |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
Wrocław |
Breslau |
1 |
Cynk |
PM 2030.1 |
|
Emitent |
Fabryka maszyn i odlewnia żeliwa A. Niedlicha i spółki |
Ze względu na ciekawy ich charakter warto zaprezentować emisję Zakładów tekstylnych Meyer-Kauffman z Jedliny.
Nazwa polska |
Nazwa niemiecka |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
Jedlina |
Tanhausen |
5 |
Papier |
BS3 tX s60 p1 |
|
Emitent |
Zakłady tekstylne Meyer-Kauffman |
Nazwa polska |
Nazwa niemiecka |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
Jedlina |
Tanhausen |
10 |
Papier |
BS3 tX s60 p2 |
|
Emitent |
Zakłady tekstylne Meyer-Kauffman |
Nazwa polska |
Nazwa niemiecka |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
Jedlina |
Tanhausen |
20 |
Papier |
BS3 tX s61 p3 |
|
Emitent |
Zakłady tekstylne Meyer-Kauffman |
Dla Wielkopolski charakterystyczne są natomiast monety zastępcze zakładów przemysłu spożywczego - zaprezentuje dwie monety cukrowni z Gostynia.
Nazwa polska |
Nazwa niemiecka |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
Gostyń |
Gostyn |
25 |
Cynk |
BS1 tIII s45 p1 |
|
Emitent |
Cukrownia |
Nazwa polska |
Nazwa niemiecka |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
Gostyń |
Gostyn |
50 |
Cynk |
PM 5055.1 |
|
Emitent |
Cukrownia |
Poza emisjami monetarnymi, które przedstawiłem wyżej oraz wzmiankowanymi żetonami deputatowymi na terenie zakładów przemysłowych używano żetonów, które pieniądzem nie były ale uznaje się, iż wchodzą w zakres bilonu zastępczego jako rozliczeniowe żetony paramonetarne. Sporną kwestią jest zakwalifikowanie do tej grupy żetonów materiałowych (Werkstoffmarken), które służyły do pobierania materiałów potrzebnych do wykonania pracy, takich jak olej, benzyna itp.
Żetonem rozliczeniowym będzie jednak prezentowany niżej żeton na 1 wózek margla pochodzący z leżącej koło Zawiercia miejscowości Wysoka.
Nazwa polska |
Nazwa niemiecka |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
Wysoka |
- |
1 wózek margla |
Mosiądz |
BS2 t IV s38 p2 |
|
Emitent |
Cementownia |
Kończąc omawianie emisji przemysłowych pragnę wspomnieć o równie licznych żetonach zakładowych, które ze względu na swoje przeznaczenie nie mogą być uznane za bilon zastępczy. Są one jednak zbierane, omówię więc najbardziej charakterystyczne ich grupy.
Wyszczególnić należy więc grupę żetonów kontrolnych (Kontrollmarken). Umieszczona na nich była nazwa zakładu i miejscowości oraz dobity puncą numer żetonu, który przypisany był do konkretnego pracownika. Żetony te posiadają otwór w celu zawieszania ich na tablicy kontrolnej. Żetony te służyły do kontroli pracowników przychodzących lub wychodzących z terenu zakładu.
Kolejną grupą będą żetony narzędziowe (Wertkzeugmarken), które można uznać za żetony zastawne. One również posiadały nazwę zakładu i miejscowości oraz wybity puncą numer pracownika, a także otwór. Posiadane przez poszczególnych pracowników żetony umożliwiały im pobranie z narzędziowni potrzebnych narzędzi - żeton pozostawał w narzędziowni jako pokwitowanie pobrania i oddawany było z powrotem, gdy pracownik rozliczył się z narzędzi po zakończeniu pracy.
Ostatnią grupą o której pragnę wspomnieć będą żetony, które również mają charakter żetonów zastawnych, a używane były w zakładach prowadzących działalność usługową. Żetony te służyły do pokwitowania przyjęcia do naprawy urządzeń czy też przedmiotów i zwracane były przez klienta przy odbiorze ich z naprawy.
W opracowaniu tym zasygnalizowano jedynie istnienie różnego charakteru żetonów, które używane były na terenie zakładów przemysłowych, a nie będących żetonami zastępczymi. Tego typu obiektów może być znacznie więcej.
Monety skatalogowano na podstawie Peter Menzel "Deutsche Notmünzen und sonstige Geldersatzmarke 1840 - 1990", Gütersloh 1993 oraz
BS1 - B. Sikorski "Monety zastępcze i żetony Wielkopolski, Pomorza i Mazur" Katalog tom I-XI, Piła 2001, BS2 - B. Sikorski "Monety zastępcze i żetony z zaborów rosyjskiego i austriackiego" tom I-VII, Piła 2000, zaś BS3 - B. Sikorski "Śląskie monety zastępcze" katalog tom I-XII Piła 1998, gdzie cyfra rzymska oznacza tom, s - stronę p - pozycję.