Żetony rabatowe, mogłyby śmiało być zaprezentowane przy omawianiu emisji kupieckich. Postanowiłem jednak wyszczególnić ta grupę, gdyż wspomnieć pragnę osobno o elementach reklamowych (szerzej nawet można by rzec - informacyjnych), pojawiających się na pewnych emisjach. Przykład wykorzystywania monet zastępczych do reklamy własnych towarów czy usług zobrazowałem już poniekąd monetą kapslową J. Rubinstein'a z Bolesławca.

      Monety kapslowe nie były przecież wydawane wyłącznie w celach reklamy, jednak wykorzystywano możliwości jakie daje technika druku oraz duża powierzchnia monety konieczna do zabezpieczenia znaczka pocztowego dla dodatkowego celu - ważnego przecież dla handlowca czy przedsiębiorcy - jakim jest reklama własnych usług, produktów czy towarów.

      Z dzisiejszego punktu widzenia dziwnym się zdaje, że reklamę czy też informację handlową lub usługową tak rzadko można znaleźć na bardzo licznych emisjach prywatnych (często przecież rewersy monet emisji prywatnych pozostawały puste), a jednocześnie wiele jest żetonów paramonetarnych spełniających funkcje tylko i wyłącznie reklamowe i informacyjne. Moneta bowiem będąc środkiem cyrkulacji, niezbędna w sytuacjach codziennego życia znacznie większe miała możliwości dotarcia do różnych odbiorców, niż żeton reklamowy, który po otrzymywaniu go przez klienta zatrzymywany był zazwyczaj na pamiątkę. Problemem zapewne były koszty specjalnego przygotowania drugiego stempla dla indywidualnego odbiorcy, zauważyć przecież można dużą jednorodność stempli rewersów emisji prywatnych, a także wykorzystywanie tych samych stempli przez producentów przy biciu różnych emisji. Drugą przesłanką, przemawiającą zapewne za niewykorzystywaniem monet jako nośnika dodatkowych informacji była w dużej mierze ograniczona liczba użytkowników emisji zastępczych - ograniczona do pracowników danej firmy lub ludności okolicznej. Myślę jednak, że mimo tych problemów, dzisiejsi spece od marketingu nie przepuściliby takiej okazji na dodatkową reklamę, jaką dawała przedsiębiorcom emisja własnego pieniądza.

      Spośród nielicznych emisji, przy których wykorzystano pole monety do celów reklamowych pragnę zaprezentować monetę Miejskiej Kasy Oszczędnościowej w Ziębicach będącą jedną z 8 monet, które na rewersie noszą hasła reklamowe kasy oszczędnościowej. Na prezentowanej monecie odczytać możemy "Podróże Bez Gotówki umożliwia kredytowy czek podróżny PGB".

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Ziębice Münsterberg 50 Aluminium PM 9840.5

Emitent

Miejska Kasa Oszczędnościowa

      Wracając jednak do żetonów rabatowych, pomimo tego co napisałem wyżej elementy reklamowe szczególnie widoczne są na tych właśnie żetonach. Konkurencja w handlu wymusza szukanie sposobów do zachęcenia klientów by dokonali wyboru właśnie tego, a nie innego sprzedawcy, a także by ów wybór był wyborem stałym.

      W okresie międzywojennym wielu sprzedawców więc do arsenału starych i sprawdzonych chwytów reklamowych takich jak przeceny, wyprzedaże, rozdawanie drobiazgów, dołączyło nowy sposób utrzymania stałej klienteli, a polegający na rozdawaniu osobom robiącym większe zakupy specjalnych żetonów o kształcie monet, które uprawniały do ulg przy kolejnych zakupach w danej firmie.

      Ową ulgą był otrzymywany rabat, udzielany w określonym procentowo upuście ceny zasadniczej jak to jest na niżej prezentowanym żetonie Domu Handlowego J. Sendler'a z Dusznik Zdroju (Przy zwrocie 5% ulgi od ceny zakupu).

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Duszniki Zdrój Reinerz 5 % zniżki Mosiądz niklowany PM 11490.1

Emitent

J. Sendler Dom Handlowy

czy też na żetonie H. Grollmus'a z Jeleniej Góry handlującego towarami futrzarskimi, czapkami i kapeluszami (Monetę tą przyjmę przy zakupie jako 5 % wartości należności).

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Jelenia Góra Hirschberg 5 % zniżki Mosiądz srebrzony BS3 t III s51 p1 (ale mosiądz i mosiądz niklowany)

Emitent

H. GROLLMUS Kupiec

      Część handlowców precyzowało wysokość przyznawanego upustu, uzależniając go jednocześnie od minimalnej kwoty dokonywanych zakupów. Określenie takie znalazło się na nienotowanym w literaturze tematu żetonie sklepów z obuwiem Bernharda Krojanker'a z Wrocławia (Przy zakupie na sumę 10 marek ta moneta reklamowa liczyć się będzie jako 50 fenigów).

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Wrocław Breslau 50 fenigów Mosiądz srebrzony Nie notowany

Emitent

Sklepy obuwnicze Krojankera

z kolei Specjalistyczny Dom Odzieżowy G. A. Milke'go z Jeleniej Góry wydał żetony opiewające na rabat 3 marek przy zakupie na kwotę 60 marek. oraz prezentowany niżej żeton na 2 marki rabatu przy zakupach na kwotę 40 marek.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Jelenia Góra Hirschberg 2 marki Mosiądz srebrzony PM 6402.1

Emitent

G.A. MILKE Specjalistyczny Dom Odzieżowy

      Wystawcy temu przypisywany jest także żeton, który mimo iż zbliżony jest w swej formie do żetonu rabatowego pełnił prawdopodobnie tylko i wyłącznie funkcje reklamową.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Jelenia Góra Hirschberg b.n. Mosiądz srebrzony BN 3-4/84

Emitent

G.A. MILKE Specjalistyczny Dom Odzieżowy

      Jak można zauważyć po cechach prezentowanych żetonów, wykonała je wszystkie jedna firma, której nazwa umieszczona jest na rewersach tj. Heizinger z Crimitschau w Saksonii. Są one staranie wybite w mosiądzu, często srebrzonym lub niklowanym o dużych rozmiarach. Sam ich wygląd budzić musiał szacunek klientów, na niektórych widać zresztą, że podkreślano ich wartości określając je mianem "moneta", co oczywiście było nadużyciem, gdyż monetami one nie były. Awersy tych żetonów określają ich wystawcę oraz warunki udzielonego rabatu rewersy natomiast są dość ujednolicone i sprowadzają się do trzech typów znanych na emisjach z terenów Polski tj. prezentowane tu z samolotem nad kulą ziemską (z jednoznacznym napisem brzmiącym "Z szybkością lotu będziesz bogaty, jeśli zaraz zaczniesz oszczędzać takie monety."), z popiersiem prezydenta von Hindenburga oraz trzeci typ z orłem niemieckim stylistyką nawiązującą do orła cesarskiego. Na emisjach z terenów Niemiec znany jest kolejny typ rewersu tego typu żetonów rabatowych przedstawiający popiersie Cesarza Fryderyka III.

      Oczywiście żetony rabatowe były w użyciu nie tylko przez sprzedawców odzieży czy obuwia, ogólne prawa rynku rządzą także innymi dziedzinami handlu. Ciekawym przykładem żetonu rabatowego jest żeton Piekarni Ernesta Müllera z Rzeczu napis na żetonie określał iż uzbieranie 20 ich sztuk pozwalało na otrzymanie gratisowo jednego bochenka chleba.

      Odnotowujemy również analogiczne polskie emisje rabatowe szczególnie licznie wydawane przez kina, teatry czy rewie, jak chociażby warszawskiego Kina Casino na 10% upustu, czy też warszawskiego Kina Rewii Europa, na którym umieszczono napis "Posiadający 10 bonów otrzymuje bezpłatny bilet wejściowy".

      Emisje polskie pragnę zobrazować pochodzącymi z Krakowa żetonami firmy E. Czaplińskiego. Jak pisze S. Bulkiewicz firma ta była sklepem papierniczym, miała jednak sporą konkurencję, gdyż przy ulicy Szewskiej mieściły się także 3 inne sklepy tej specjalności. W latach wielkiego kryzysu (1929-1933) jedną z form walki o klientelę jaką zastosował Czapliński była emisja specjalnych żetonów rabatowych. Autor, za swoim informatorem podaje żetony o nominale 10, 20 i 50 groszy oraz sugeruje istnienie żetonów złotowych. Sikorski skatalogował nominały 2, 5, 10 i 20. Trudno powiedzieć czy żetony 2 i 5 są nominałami złotowymi, tak jak i prezentowany przeze mnie niżej nieznany z literatury żeton o nominale 3. Żetony owe wydawano kupującemu jako dowód, że za taką kwotę dokonał zakupu w tej firmie. Kto potem zwrócił żetonów za 2 złote otrzymywał małą premię (ołówek, gumkę, wycinankę itp.), kto natomiast uzbierał i oddał żetonów za 5 zł otrzymywał już odpowiednio droższą i atrakcyjniejszą premię.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Kraków - 3 Cynk niklowany Nie notowany

Emitent

E. CZAPLIŃSKI Sklep papierniczy

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Kraków - 10 Cynk niklowany BS2 tI s77 p3

Emitent

E. CZAPLIŃSKI Sklep papierniczy

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Kraków - 20 Cynk niklowany BS2 tI s77 p4

Emitent

E. CZAPLIŃSKI Sklep papierniczy

      Opracowaniem tym zasygnalizowałem właściwie temat łączenia przez część emisji monet i żetonów zastępczych dwóch funkcji tj. środka cyrkulacji oraz nośnika dodatkowych informacji, głównie o charakterze reklamowym.

      Na zakończenie pragnę przedstawić kilka przykładów żetonów reklamowych, i pamiątkowych, których nie można uznać za bilon zastępczy, gdyż nie pełniły funkcji pieniężnych ani rozliczeniowych. O ile żetony rabatowe stanowiły zachętę materialną dla klientów ich wystawców, o tyle zwykłe żetony reklamowe zachęcały tylko werbalnie do odwiedzania takiego czy innego sklepu lub rzemieślnika, kina czy teatru. Niektóre jednak w swej formie podobne są do monet lub żetonów zastępczych i bywają z nimi mylone.

      Literatura tematu odnotowuje szereg żetonów reklamowych jak chociażby "monety szczęścia" czarodzieja Kassnera zachęcające do odwiedzania jego występów we Wrocławiu, czy też żeton sklepu E. A. Zeldera z Jeleniej Góry handlującego galanterią i zabawkami.

      Raczej pamiątkowy charakter ma żeton warszawskiego kina Colosseum - protoplasta niesławnego dziś "Janosikowego dukata" - reklamujący czeski film M. Friča "Janosik". Film ten cieszył się podobno dużą popularnością, dodatkowej reklamy więc raczej nie potrzebował.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Warszawa - b.n. Mosiądz BN 8/80

Emitent

Kino Colosseum

      Pamiątką z noworocznego balu jest także zapewne żeton Oswalda Nier'a z Wrocławia

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Wrocław Breslau b.n. Mosiądz srebrzony Nie notowany

Emitent

Oswald Nier

      Co ciekawe rewers tego żetonu wiernie naśladuje rewers niemieckich złotych monet 20 markowych Wilhelma II. Takie naśladownictwa - mające podnosić zapewne prestiż żetonów - były dość powszechne, jak choćby występujące na żetonie reklamowym jeleniogórakiego kupca Antona Kurka naśladownictwo monety 20 markowej Fryderyka III.

      I na koniec już zaprezentuję dwa żetony reklamowe artykułów drogeryjnych. Jeden firmy Wilhelma Anhalta z Kołobrzegu, drugi pochodzący z Berlina. O tyle ciekawe, że oba odnoszą się do tego samego rodzaju artykułów higienicznych do pielęgnacji skóry, włosów czy zębów, mają jednak nieco inną formę i wydane były osobno dla dwóch różnych firm.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Kołobrzeg Kolberg b.n. Mosiądz PN 2(41)/2003

Emitent

Wilhelm Anhalt

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Berlin Berlin b.n. Mosiądz Nie notowany

Emitent

?

      W opisie żetonów PM oznacza katalog Peter Menzel "Deutsche Notmünzen und sonstige Geldersatzmarke 1840 - 1990", Gütersloh 1993, BN - Biuletyn Numizmatyczny, PN - Przegląd Numizmatyczny, BS2 - B. Sikorski "Monety zastępcze i żetony z zaborów rosyjskiego i austriackiego" tom I-VII, Piła 2000, zaś BS3 - B. Sikorski "Śląskie monety zastępcze" katalog tom I-XII Piła 1998, gdzie cyfra rzymska oznacza tom, s - stronę p - pozycję.