MONETY I ŻETONY TRAMWAJOWE

      Monety i żetony tramwajowe pochodzą w prostej linii od żetonów służących jako dowód wniesienia opłaty za przejazd w omnibusach.

      Omnibusy były najstarszym środkiem miejskiej komunikacji zbiorowej, na ziemiach polskich pojawiły się w latach 20-tych XIX wieku. Były to odpowiednio przystosowane do przewozu pasażerów wozy konne kursujące po stałych trasach zgodnie z rozkładem jazdy. Prawdopodobnie dopiero pod koniec XIX wieku wprowadzono w omnibusach system rozliczania pasażera z przewoźnikiem za pomocą specjalnych monet i żetonów, eliminując tym samym obrót pieniężny w pojazdach. Takie żetony czy też monety pasażerowie kupowali w specjalnych punktach przedsprzedaży. Wsiadając do pojazdu monetę lub żeton należało wrzucić do urządzenia znajdującego się przy wejściu, które sygnałem dźwiękowym potwierdzało ten fakt, a połączony z nim licznik wskazywał liczbę wrzucanych żetonów umożliwiając kontrolę ilości wsiadających osób. Tak więc monety i żetony w omnibusach stosowano w celu przyspieszenia obsługi pojedynczego pasażera w pojeździe i zmniejszenia do minimum ilości pracowników przedsiębiorstwa przewozowego posiadających kontakt z gotówką.

      Z ziem polskich literatura tematu odnotowuje jedną tylko monetę omnibusów z miejscowości Mokre, będącej obecnie dzielnicą Torunia. Co prawda B. Paszkiewicz w swoim opracowaniu "Pięć wieków polskiej monety zastępczej" wspomina również o emisji ze Słubic (Frankfurt a. Oder), jednakże emisja ta nie pochodzi ze Słubic lecz z Frankfurtu nad Menem. Emitentem monet z Mokrego było Towarzystwo omnibusowe. Opisana w literaturze moneta o nominale 15 fenigów na awersie posiada napisy ZAHL-MARKE / DER / OMNIBUS- / GESELLTSCHAFT / MOCKER, na rewersie zaś dużą liczbę nominału 15, poniżej łukiem PFENIGE.

      Pragnę zaprezentować kolejny, nieznany z literatury tematu nominał emisji Towarzystwa omnibusowego z miejscowości Mokre. Mimo, iż przedstawiona moneta nie posiada nazwy emitenta i miejscowości jednak zawarte skróty, układ graficzny oraz styl nie pozostawiają wątpliwości co do jej identyfikacji.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy
Mokre Mocker 5 fenigów Mosiądz Nie notowana


      System sposobu dokonywania opłaty za przejazd obowiązujący w omnibusach przejęty został przez tramwaje konne, które na ziemiach polskich tworzone zostały od 1872 r., kiedy to pierwsze tramwaje konne pojawiły się na ulicach Gdańska. Obecnie znamy tylko żetony tramwaju konnego ze Zgorzelca - bite jako brakteaty w mosiądzu i żelazie posiadają napis GÖRLITZER STRASSENBAHN oraz centralnie umieszczoną głowę konia. Część żetonów dodatkowo posiada dobite puncami cyfry oznaczające prawdopodobnie dzień miesiąca. Możliwe jest jednak, iż podobne żetony używane były w wielu innych miejscowościach, gdyż trakcje konne poza wymienionym Gdańskiem i Zgorzelcem posiadały również Wrocław, Szczecin, Poznań, Bydgoszcz, Toruń i Grudziądz.

      Kolejnym etapem rozwoju technicznego było zastąpienie żywej siły pociągowej napędem elektrycznym. Pierwszy tramwaj elektryczny uruchomiono w 1881 roku w Lichtenfelde pod Berlinem, na ziemiach polskich natomiast pierwszym miastem posiadającym tramwaje elektryczne był od 1893 roku Wrocław.

      Z upływem czasu zmieniły się także same monety i żetony tramwajowe - dostosowano je bowiem do zróżnicowanych taryf obowiązujących za przejazd. Wśród żetonów tramwajowych znajdujemy więc:

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy
Zgorzelec Görlitz bn Żelazo PM 9214.2*


Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy
Toruń Thorn bn Aluminium PM 13262.1


Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy
Zgorzelec Görlitz bn Cynk PM 9227.3*


Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy
Bydgoszcz Bromberg bn Cynk PM 2101.11


      Jak widać różnorodność taryf była spora, kolejne rodzaje żetonów to dla robotników, dla władz miejskich, dla handlu, przesiadkowe czy też na niedzielę i święta. Ponadto taryfy mogły być zróżnicowane odległością przejazdu określoną w kilometrach lub ilości stref, a także miejscem w pojeździe.

      Omawiane żetony sprzedawane były w przedsprzedaży, bardzo często z zastosowaniem rabatu przy zakupie większej ich ilości.

      Żetony nie były jednak używane powszechnie we wszystkich miastach posiadających tramwaje. Innym sposobem było inkasowanie gotówki w pojeździe. Przykładem może być Poznań, gdzie po uruchomieniu w 1898 roku tramwajów zastosowano w nich automaty do sprzedaży biletów.

      Znane są również rozwiązania umożliwiające zapłatę żetonem lub gotówką, gdzie wsiadając do pojazdu wrzucało się do przezroczystego pudełka żeton lub monetę, które zatrzymywały się na ruchomej płytce. Po kontroli wzrokowej konduktor przesuwał płytkę i żeton lub moneta zsuwały się do pojemnika.

      Tramwaje miejskie emitowały także monety, które znamy z takich miejscowości leżących w ówczesnych granicach Niemiec jak: Bydgoszcz (10 feningów), Grudziądz ( 5 i 10 fenigów), Inowrocław (7 i 1/2 oraz 10 fenigów), Kostrzyn (5 i 10 fenigów), Legnica (1, 2 i 3 fenigi), Olsztyn (10 fenigów), Słubice (10 fenigów), Wrocław (10 i 15 fenigów), Zgorzelec (10 fenigów) - w nawiasach podałem tylko nominały monet, co nie jest jednoznaczne z ilością emisji - przykładowo bowiem 10 fenigówki z Bydgoszczy bito w cynku, cynku niklowanym, żelazie i w aluminium, 10 fenigówki z Wrocławia bito w różnych latach a 15 fenigówki z tego miasta z różnym przedstawieniem rewersów.

      Prezentuję tu serię monet 10- fenigowych pochodzącą z Wrocławia oraz 10 fenigową monetę z Bydgoszczy.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy
Wrocław Breslau 10 Żelazo PM 2075.1


Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy
Wrocław Breslau 10 Żelazo PM 2075.3


Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy
Wrocław Breslau 10 Żelazo PM 2075.4


Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy
Bydgoszcz Bromberg 10 Aluminium PM 2101.3


      Z Cieszyna natomiast znane są monety opiewające na 6 i 12 halerzy, z Opawy zaś monety opiewające na 5, 6, 8, 10, 11, 12, 13 i 20 halerzy. Niżej przedstawiam monety 10 i 11 halerzowe tego miasta.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy
Opawa Troppau 10 Aluminium PM 19530.6


Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy
Opawa Troppau 11 Aluminium PM 19530.11


      Brak drobnego pieniądza w latach 1914-1923 sprawił, że wiele miast honorowało w obiegu monety tramwajowe na równi z lokalnym pieniądzem zastępczym, a co nie było przecież zamierzone przez ich emitenta. Skrajnym przypadkiem jest obieg jako pieniądza zastępczego żetonów, które nie posiadają oznaczenia wartości, jak to miało miejsce w Bydgoszczy i w Olsztynie. Prezentuję tu przykład dwóch takich żetonów z Bydgoszczy, które uznać jednak należy za monety, gdyż były one w obiegu na równi z wcześniej już prezentowaną monetą 10 fenigową.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy
Bydgoszcz Bromberg bn Aluminium PM 2101.4


Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy
Bydgoszcz Bromberg bn Żelazo PM 2101.6


      Monety i żetony tramwajowe bito właściwie z tych samych metali co i pozostałe rodzaje bilonu zastępczego. Były to więc mosiądz, miedź, brąz, cynk i żelazo oraz w nieco szerszym zakresie jak w przypadku pozostałych rodzajów bilonu zastępczego aluminium. Dla zabezpieczenia monet z cynku i żelaza przed korozją stosowano także powłoki ochronne. Ciekawym przykładem jest emisja z Legnicy wykonana z barwnego galalitu (tworzywo sztuczne).

      Ze względu na brak materiałów archiwalnych trudno jest obecnie precyzyjnie określić wielkość poszczególnych emisji. Pomocne jest tutaj stwierdzenie lub nie stwierdzenie odmian poszczególnych monet czy żetonów. Przyjmuje się bowiem iż jedną parą stempli można było wykonać do 10 tyś uderzeń, więc emisje wśród których nie sierdzono odmian stempla nie powinny przekraczać tej wielkości. Pewnym wyznacznikiem nakładu jest też wielkość poszczególnych miejscowości. Za najbardziej popularną należy uznać wyżej prezentowaną serię trzech monet 10 fenigowych pochodzących z Wrocławia, pozostałe monety i żetony są już dziś stosunkowo rzadkie.

      Podsumowując należy stwierdzić, że z ziem polskich znamy około 90 typów monet i żetonów tramwajowych, a uwzględniając ich odmiany daje to ponad 120 obiektów pochodzących z następujących miejscowości: Bydgoszcz, Cieszyn, Grudziądz, Gubin, Inowrocław, Kostrzyn, Koszalin, Legnica, Olsztyn, Słubice, Szczecin, Toruń, Wrocław i Zgorzelec. Dodatkowo spora grupa monet i żetonów pochodzi z leżącej na Czeskim Śląsku Opawy.

      Ponadto istnieje szereg miast, w których w omawianym okresie funkcjonowały tramwaje, a z których nie znamy emisji monetarnych. Będą to Słupsk, Gdańsk, Elbląg, Gorzów Wlkp., Poznań, Łódź, Wałbrzych, Katowice, Bielsko Kraków i Tarnów. W części z tych miast opłata za przejazd dokonywana była za pomocą specjalnych bonów, nie można jednak wykluczyć, iż nadal pozostają nieodnalezione i nieopisane pewne emisje monet i żetonów tramwajowych.

      Na dowód, że sporo jeszcze pozostało do odkrycia pragnę zaprezentować nieopisaną w literaturze tematu odmianę toruńskiego żetonu tramwajowego dla pracowników poczty.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy
Toruń Thorn bn Aluminium Nie notowany


W opisie monet i żetonów PM oznacza katalog Peter Menzel "Deutsche Notmünzen und sonstige Geldersatzmarke 1840 - 1990", Gütersloh 1993.

PM ....* oznacza katalog Peter Menzel "Deutschsprachige Notmünzen und Geldersatzmarken im In- und Ausland 1840 bis 2002", Gütersloh 2005.