Nakręcają temat tak by się wstrzelić się między innymi w nurt poszukiwań "żołnierzy wyklętych" - tam jest kasa na nowo tworzoną historię wątpliwych bohaterów.

March 26, 2018

Archeologia (ze) złomowisk

[ img ]

Dawid Kobiałka

Abstrakt

Puntem wyjścia niniejszego tekstu są badania Williama L. Rathjego nad praktyki wyrzucania śmieci i ich deponowania na śmietniskach. Złomowiska są specyficzną kategorią miejsc, na których składuje się odpady metalowe. W niektórych przypadkach mogą one być ważne również z punktu archeologicznego. Stają się one kontekstem wtórnym dla niektórych artefaktów. Celem artykułu jest zwrócenie uwagi badawczej na ten właśnie proces.

Słowa kluczowe: archeologia współczesności, śmieciologia, śmieci, złomowiska, dziedzictwo

Wstęp: archeologia, śmieci, śmieciologia

William L. Rathje był pomysłodawcą jednego z najgłośniejszych, najdłużej prowadzonych i najważniejszych projektów archeologicznych ostatnich dekad. To właśnie Tuscon Garbage Project, który ruszył w 1973 roku był symptomem zmian w sposobie myślenia i uprawiania archeologii (np. Rathje 1979; Schiffer, Gould 1981). Najpierw zaistniały one w kontekście nauki amerykańskiej. Z czasem zmiany w rozumieniu celów i metod archeologicznych były co coraz wyraźniejsze na kontynencie europejskim (por. Buchli, Lucas 2001). To właśnie badania prowadzone w ramach Tuscon Garbage Project były preludium do narodzin osobnej, ważnej gałęzi badań naukowych, którą dzisiaj określa się jako archeologie niedawnej przeszłości, archeologie współczesnej przeszłości czy też po prostu jako archeologia współczesności (np. Graves-Brown i in. 2013; por. także Zalewska 2016). Jakie cele postawił Rathje w ramach projektu, którym kierował (ryc. 1)?

[ img ]
Rycina 1. Śmieci – zasadniczy przedmiot badań archeologicznych (fot. D. Kobiałka).

Amerykański archeolog wraz z współpracownikami i studentami analizował społeczności Tuscon w Arizonie. Chodziło o porównanie tego, co ludzie mówią że wyrzucają do koszy na śmieci, z tym, czego w rzeczywistości się pozbywają. Z jednej strony prowadzono rozmowy i kwestionariusze w ramach poszczególnych gospodarstw domowych. Z drugiej jednak, archeolodzy bezpośrednio badali, liczyli, mierzyli i ważyli odpady wyrzucane do domowych koszy na śmieci. W tym sposobie myślenia archeologia zaistniała jako nauka o śmieciach, o tym co niechciane (Sosna, Brunclíková 2016). Rathje poszedł nawet krok dalej i interdyscyplinarne badania współczesnych śmieci określił mianem śmieciologii (ang. garbology) (por. Rathje, Murphy 2001; Ławrynowicz, Ławrynowicz 2012; Duma 2016).

Warto w tym miejscu odnieść się do jedynej pracy amerykańskiego badacza, która ukazała się w tłumaczeniu na język polski. W artykule zatytułowanym Archeologia zintegrowana. Paradygmat śmietnikowy (Rathje 2004, s. 4) stwierdza, że:

[…] celem tego projektu było wykazanie, że metody i teorie archeologii mogą pomoc w zrozumieniu problemów współczesnego społeczeństwa, takich jak ocena marnotrawstwa zasobów naturalnych i bardziej efektywne ich wykorzystanie, problemy racjonalnego żywienia i marnotrawstwa żywności, ocena udziału gospodarstw domowych w programach recyklingu odpadów, określenie ilości odpadów niebezpiecznych produkowanych przez gospodarstwa domowe, weryfikacja danych spisowych dotyczących mniejszości etnicznych czy zapewnienie danych potrzebnych przy produkcji przyjaznych dla środowiska opakowań.

Powyższy cytat doskonale oddaje obecnie toczące się dyskusje w środowisku archeologicznym (por. Kajda, Kobiałka 2017). Archeologia to nie po prostu nauka badająca najdawniejsze ślady człowieka. Innymi słowy, archeologia to nie pra-historia. Może ona być odpowiedzią na zachodzące obecnie w społeczeństwie zmiany i zapotrzebowania. Kwestie ekologiczne, produkcja i nadprodukcja śmieci, co i jak poddawać przetwarzaniu są zagadnieniami o wymiarze globalnym. Są to jedne z najpilniejszych problemów, z którymi musi się uporać ludzkość jako taka, żeby mogła przerwać. Archeologiaw tym rozumieniu – jakby to powiedziała Ewa Domańska (2008, s. 10) podążając za Henrykiem Skolimowskim – „służy ochronie i przedłużeniu życia gatunku”. Te pionierskie i fundamentalne pytania zostały postawione w ramach m.in. śmieciologii. Warto jeszcze raz podkreślić fakt, że Rathje (2004, s. 20) zakładał to już na początku lat 70. XX wieku:

[…] pozostałości materialne nie są jedynie odzwierciedleniem zachowań, ale również ich ważnym komponentem. Taka perspektywa jest szczególnie użyteczna dzisiaj, kiedy musimy stawiać czoła ekologicznym, energetycznym i innym kryzysom relacji pomiędzy sfera umysłu, zachowaniem i sferą materialną. Rola pozostałości materialnych w naszych systemach zachowań nigdy nie była tak ważna jak teraz – a archeolodzy, których zadaniem jest przecież badanie tych zagadnień, są teraz potrzebniejsi niż kiedykolwiek!

Należy jasno podkreślić innowacyjny wymiar badań śmieciologów. Nie badali oni współczesnych śmietnisk żeby lepiej zrozumieć, jak i dlaczego ludzie w dawnej przeszłości pozbywali się niepotrzebnych przedmiotów. Tutaj śmieci są ważne same przez się. Metodyka i metodologia badań archeologicznych jest kluczem do poznania zachowań i praktyk współczesnego człowieka.

W drugiej części artykułu, inspirując się podejściem Rathjego przyglądam się złomowiskom z archeologicznego punktu widzenia. Są one specyficzną kategorią miejsc, na których składowane są odpady, śmieci metalowe. W niektórych przypadkach mogą one być ważne również dla całkiem tradycyjnie rozumianej i uprawianej archeologii. Stają się one kontekstem wtórnym dla niektórych artefaktów archeologicznych. Celem artykułu jest zwrócenie uwagi badawczej na ten właśnie proces.

Archeologia (ze) złomowisk: od drugiej wojny światowej, poprzez XIV-XVI wiek aż do wczesnej epoki żelaza

Pewną kategorią śmietnisk są złomowiska, skupy złomu – miejsca kumulowania przedmiotów metalowych i ich fragmentów w celu zwykle ich późniejszego przetopienia. Na skupach złomu można natknąć się na ogrom kultury materialnej nie nadającej się do użytku: zniszczone samochody, lodówki, pralki, zmywarki czy też zamrażalki, które już nie są potrzebne swym właścicielom. W trakcie ostatniej wizyty na złomowisku dokumentowałem m.in. fragmenty odzyskanego drutu miedzianego, metalowe naczynia, puste butle po gazie, kanistry na paliwo, stare żeliwne ramy okienne, baterie prysznicowe, listwy i zgniecione puszki aluminiowe, elementy silników samochodowych, stare maszyny do szycia (ryc. 2-6). Jest to zaledwie skromny wycinek tego, co spotyka się zwykle na skupach złomu. Gdzie w ogromie tej współczesnej materii jest archeologia?

[ img ]
Rycina 2. Segregacja materii (fot. D. Kobiałka).

[ img ]
Rycina 3. Stare żeliwne ramy okienne (fot. D. Kobiałka).

[ img ]
Rycina 4. Aluminiowa kultura materialna (fot. D. Kobiałka).

[ img ]
Rycina 5. Fragmenty silników samochodowych (fot. D. Kobiałka).

[ img ]
Rycina 6. Stara maszyna do szycia (fot. D. Kobiałka).

Podążając za metodologią Rathjego można byłoby zważyć, pomierzyć i skatalogować co i jak jest oddawane na skupy złomu. Upraszczając takie badania, duże ilości zgniecionych puszek aluminiowych po piwie potencjalnie pozwoliłoby na oszacowanie średniego spożycia alkoholu wśród lokalnej społeczności. Puszki mogłyby także wskazywać na obecność ludzi, którzy owe aluminium intencjonalnie zbierają i sprzedają na skupach złomu. Nie wykluczone, że zaświadczałyby one o niskim stopniu zamożności części społeczeństwa – zbieracze puszek to niestety częsty widok w wielu polskich miastach i wsiach. Jedno jest pewne, złomowiska ogniskują i są wypadkową wielu złożonych procesów społecznych, kulturowych i ekonomicznych. Kwestie ekologiczne również nierozerwalnie są zwiane z tego rodzaju miejscami. Skupy złomu sprowadzają się do materii (metalu) – a to właśnie materialne pozostałości są sednem archeologii jako takiej.

Na złomowiska trafiają najróżniejsze metalowe przedmioty. Część z nich można określić chronologicznie. Najwięcej będzie – jak można bezpiecznie zakładać – rzeczy, które mają po 5-10 lat. Liczne będą także artefakty powstałe pomiędzy latami 50. a 90. XX wieku. Jest to jednak jedna strona medalu. Pośród ogromu złomowej kultury materialnej trafiają się artefakty pierwszo- czy też drugowojenne. Jednym z takich przykładów jest pozłacana klamra oficera Deutsche Reichsbahn z 1940 roku, która została odnaleziona na złomowisku w 2016 roku (ryc. 7). Relikty drugowojenne coraz częściej są traktowane w środowisku archeologicznym jako materiał o wymiarze historycznym, kulturowym i – siłą rzeczy – archeologicznym. Wspomina klamra jest takim właśnie artefaktem archeologicznym z czasów drugiej wojny światowej.

[ img ]
Rycina 7. Klamra oficera Deutsche Reichsbahn z 1940 roku (fot. F. Wegner).

Na skupach złomu znajduje się jeszcze starsze rzeczy (por. np. http://muzeum.nysa.pl/web.n4?go=810, wgląd 16.03.2018; więcej w Adamczak i in. 2015). Dobitnym tego dowodem jest odkrycie dokonane na złomowisku w Bobolicach w 2017 roku. Pośród tysięcy, jeśli nie dziesiątek tysięcy metalowych przedmiotów odnaleziono niepozorny zardzewiały artefakt (ryc. 8). Okazuje się, że przedmiot jest bardzo cennym i relatywnie rzadkim artefaktem archeologicznym. To żelazny grot włóczni o szerokim liściu. Jego długość to 36 cm. Liść włóczni w najszerszym miejscu ma 73 mm. Tuleja ma oktagolany kształt i średnicę 47 mm. Waga artefaktu wynosi 836 gramów. Grot można datować ogólnie na XIV-XVI wiek (Olgierd Ławrynowicz, informacja ustna, 17.03.2017).

[ img ]
Rycina 8. Różne ujęcia na grot włóczni odnaleziony na złomowisku w Bobolicach (fot. D. Kobiałka).

Nie tylko pojedyncze metalowe artefakty średniowieczne trafiają w taki czy inny sposób na złomowiska. 14 października 2015 roku urzędnikom Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Gdańsku został przekazany brązowy nagolennik, który można datować na wczesną epokę żelaza (fot. 9-10). Został on odnaleziony na złomowisku w Pucku.

[ img ]
Rycina 9. Nagolennik brązowy in situ (fot. Znalazca).

[ img ]
Rycina 10. Nagolennik brązowy odnaleziony na złomowisku w Pucku (fot. E. Przytarska).

Podsumowanie

W ramach podsumowania można postawić postulat badawczy: archeolodzy na złomowiska! Skupy złomu są niczym innym jak tylko specyficzną kategorią miejsc, na których spotyka się artefakty z najróżniejszych przedziałów czasowych. Warto przynajmniej część z nich uratować przed przetopieniem w hucie.

Podziękowania

Serdecznie podziękowania należą się Edycie Przytarskiej (Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Gdańsku) za zwrócenie mojej uwagi na historię brązowego nagolennika z Pucka i zgodę na wykorzystanie zdjęć artefaktu w tym artykule. Dziękujemy także Piotrowi Szulcowi za przekazanie grotu włóczni. Z kolei Olgierd Ławrynowicz pomógł mi w określeniu jego wstępnej chronologii. W końcu, Filip Wegner opowiedział mi o historii odkrycia niemieckiej klamry z czasów drugiej wojny światowej.

Bibliografia

Adamczak K., Kowalski Ł., Garbacz-Klempka A., Dobrzański K. 2015. Siekieromłot typu Szendrő z Karłowic Małych, woj. opolskie, w świetle analiz archeologicznych i metaloznawczych. Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 57, s. 81-92.

Buchli V., Lucas G. (red.) 2001. Archaeologies of the contemporary past, London-New York.

Domańska E. 2008. Humanistyka nie-antropocentryczna a studia nad rzeczami. Kultura Współczesna, t. 57(3), s. 9-21.

Duma P. 2016. Archeologia w obliczu masowej produkcji przedmiotów na przykładzie byłego śmietnika w Lesie Rakowieckim we Wrocławiu. Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 58, s. 227-246.

Gould R., Schiffer M. B. (red.) 1981. Modern material culture: the archaeology of us, New York.

Graves-Brown P., Harrison R., Piccini A. (red.) 2013. The Oxford handbook of the archaeology of the contemporary world,Oxford.

Kajda K., Kobiałka D. 2017. Archeologie współczesności jako odpowiedź na kryzys dyscyplin/ Archaeologies of the contemporary past as a response to the crisis of the discipline. Ochrona Zabytków, t. 271 (2), s. 27-45.

Ławrynowicz A., Ławrynowicz O. 2012. Wyrzucana codzienność. Antropolog z archeologiem rozmawiają o śmieciach, [w:] K. Łeńska-Bąk, M. Sztandara (red.), Stromata Anthropologica, t. 8, Brud. Dylematy – idee – sprawy. Opole, s. 139-154.

Rathje W. 1979. Modern material culture studies, [w:] M. B. Schiffer (red.), Advances in archaeological method and theory, t. 2. New York, s. 1-37.

Rathje W. 2004. Archeologia zintegrowana. Paradygmat śmietnikowy. Czas Kultury, t. 4, s. 4-21.

Rathje W., Murphy C. 2001. Rubbish! The archaeology of garbage, Tuscon.

Sosna D., Brunclíková L. (red.) 2016. Archaeologies of waste: encounters with the unwanted, Oxford.

Zalewska A. (red.) 2016. Archeologia współczesności, Warszawa.

Strony internetowe

http://muzeum.nysa.pl/web.n4?go=810(wgląd 16.03.2018).

Celem zajęć jest zapoznanie słuchaczy z archeologią okresu od końca XVIII w. po wiek XX na przykładzie wybranych stanowisk archeologicznych w Polsce oraz z metodami badawczymi, charakterystycznymi dla tej nowej dyscypliny naukowej.
Konwersatorium umożliwia studentom poszerzenie wiedzy nt. przemian obszarów wiejskich i miejskich w dobie rewolucji przemysłowej, transformacji budownictwa sakralnego w dobie sekularyzacji i zmian politycznych, jak również zagadnień z zakresu wojskowości oraz śladów zbrodni systemów totalitarnych.
Zajęcia ukazują interdyscyplinarny charakter archeologii najnowszej, sięgającej nie tylko do źródeł archeologicznych, ikonograficznych i pisanych (wykorzystywanych w archeologii średniowiecznej i nowożytnej), ale również do relacji i wspomnień ludzi.

Celem zajęć jest zapoznanie słuchaczy z archeologią konfliktów zbrojnych XIX-XX w. na przykładzie wybranych stanowisk archeologicznych w Polsce i na świecie.
Konwersatorium umożliwia studentom poszerzenie wiedzy nt. specyfiki badań współczesnych obiektów wojskowych, pól bitewnych, miejsc pochówku z czasów walk narodowo-wyzwoleńczych, śladów zbrodni wojennych oraz miejsc katastrof jednostek wojskowych.
Zajęcia ukazują interdyscyplinarny charakter archeologii współczesnych konfliktów zbrojnych, sięgającej nie tylko do źródeł archeologicznych, ikonograficznych i pisanych (wykorzystywanych w archeologii średniowiecznej i nowożytnej), ale również do relacji i wspomnień ludzi. Na zajęciach poruszane jest także kwestia nielegalnych poszukiwaniach współczesnych militariów.

...w końcu zaczęto dostrzegać wartość historyczną i kulturową w nawet najzwyklejszych przedmiotach (ryc. 2).