Siedem dekad filozofii wstydu uczyniło na Dolnym Śląsku niesłychane spustoszenie w pejzażu kulturowym. Pomimo europejskiej integracji nadal rządzi duch dzielnego pioniera Ziem Zachodnich. Jak długo jeszcze?
W wielu miastach dobrym obyczajem jest upamiętnianie obecności wybitnych postaci za pomocą ozdobnych tablic. Jednak niewiele miast ma ku temu tyle powodów, co mała wieś Skała w okolicach Lwówka Śląskiego. Miejscowy książęcy pałac w XIX wieku gościł koronowane głowy i światową czołówkę ówczesnych kompozytorów: Liszta, Wagnera i Berlioza.
Na ozdobną tablicę zasługują też nieodległe Pielaszkowice w okolicach Środy Śląskiej. W tutejszym zamku w 1813 roku generałowie wielkich mocarstw podpisali rozejm, który istotnie zaważył na losach kampanii napoleońskiej, a tym samym całej Europy.
Pałac w Skale i zamek w Pielaszkowicach na różne sposoby zapisały się w historii Dolnego Śląska. Nie ma jednak drogowskazów do tych wspaniałych niegdyś rezydencji. Nie ma tablic upamiętniających cokolwiek, jakby w tych miejscowościach nie wydarzyło się nic godnego odnotowania. Jak wytłumaczyć tę zagadkę? Tę zdumiewającą zgodę na amputację historycznego i kulturowego kontekstu? Na status zadupia, które nie chce się wyróżniać?
Stan obu obiektów to katastrofa w przededniu całkowitego unicestwienia, ale to wytłumaczenie mocno naciągane, bo przecież w Europie mniej okazałe ruiny są przedmiotem szacunku, zatroskania i dumy. Tymczasem w Pielaszkowicach, Skale i setkach im podobnych zabytkowych rezydencji na Dolnym Śląsku tego szacunku od zakończenia wojny nigdy nie było.
Grabieże, dewastacja i haniebne niedbalstwo to nasz narodowy wkład w wielokulturową, tysiącletnią historię regionu. Regionu, który zamków, pałaców i dworów ma najwięcej w Polsce, choć połowę zdążył już zrównać z ziemią. I kolejnym, nawet renesansowym i barokowym skarbom, pozwala ginąć w krzakach.
Trudno oprzeć się wrażeniu, że to krzaki i samosiejki są naszym dobrem narodowym, skoro tak skutecznie potrafią ukryć dziesięciolecia tragicznej indolencji. Lasy pokrzyw, bajora i wykroty to nasz najcenniejszy public relations, bo z rezydencji istniejących po wojnie wyremontowano zaledwie co dwudziestą.
Wobec utrwalonej przez blisko siedem dekad filozofii wstydu jakiekolwiek tablice informacyjne są nie do pomyślenia. Gdyby stanęły w Brzezince, Parchowie, Zaborowie, Daszowie, Dziewinie, Chwalimierzu czy Siedlimowicach, opis pałacu w konfrontacji z gnijącą, zapuszczoną ruderą byłby niedopuszczalną kompromitacją.
W tych kategoriach jedynie powodem do wstydu byłby twórczy kunszt Berlioza w kontekście pałacu w Skale, gdzie zawaliła się kolejna ściana. Obciachem byłaby opowieść o mocarstwowych pertraktacjach w zamkowej sali w Pielaszkowicach, po której nie ma już śladu. Bo zamiast pozbyć się gruzu, wycinać chaszcze, porządkować i zabezpieczać ruiny, wolimy chować głowę w piasek i wychylać ją w dogodnej scenerii. Kierować turystów na wydeptane ścieżki jak w Korei Północnej i przechwalać się Książem, Czochą, Kliczkowem czy Wojanowem, bo przecież wszystkiego szlag nie trafił.
Wydaje się, że w cywilizowanej Europie, w której raz za razem przywołujemy wspólne wartości, tak dalej nie da rady. Trzeba prawdzie spojrzeć w twarz, wziąć na siebie odpowiedzialność za powojenne rumowisko, przyznać się do likwidacji znacznej części pejzażu kulturowego. Dotyczy to właścicieli i użytkowników, ale przede wszystkim państwa polskiego, które kiedyś było inicjatorem dewastacji, funkcjonowało źle, a teraz prawie wcale.
To zaledwie początek, by obudzić szacunek dla najbliższego otoczenia, europejskiego dziedzictwa i regionu, w którego długich dziejach obecne pokolenia są dość kontrowersyjnym epizodem. Na szacunku i budowie historycznej tożsamości żadna lokalna społeczność nie straci.
Zyskać może nawet minister kultury, którego największą ozdobą wcale nie jest gładko przyczesana grzywka i krawat. W całym kraju na pękających zabytkowych murach brzęczą niezliczone blaszane wizytówki, które są jawną kpiną z jego urzędu. Nazwa od dawna nieaktualna, bojowo tu zapowiadana ochrona prawa budzi politowanie, a rdza przywodzi na myśl młotek i gwoździe w rękach dzielnego pioniera Ziem Zachodnich, który od pół wieku już nie żyje. Ale jego duch nadal rządzi skuteczniej niż minister.

Moim marzeniem jest kupno palacyku na dolnym slasku, oraz stworzenie winnicy i winiarni... ale to moze za 5-10 lat. Pewnie czesci juz nie bedzie...

W tym problem, że wiele z nich, za tę przysłowiową złotówkę pooddawano. Szkoda tylko, że nikt nie sprawdzał wiarygodności finansowej obdarowanych i teraz znaczna część tych obiektów właściwie przepadła. Często zabytkowe, potężne obiekty, brali ludzie których jedynym kapitałem był zapał. A ten, w zderzeniu z realiami, szybko się ulatniał. Bo poza pasją i umiłowaniem historii, do ratowania, a nawet tylko zabezpieczenia takich budynków potrzeba pieniędzy, pieniędzy i jeszcze więcej pieniędzy...
Znam gościa z tamtych okolic, który kupił, wyremontował i przystosował na hotel pałac z budynkami folwarcznymi. Kiedy za psi pieniądz kupował to wszystko, był multimilionerem. W tej chwili, jak sam o sobie mówi, jest "dziadem bankowym". Jasne, wszystko teraz wygląda pięknie, na brak gości nie narzeka, ale ile go to kosztowało... I nie mówię tu wyłącznie o pieniądzach. I dalej haruje od rana do nocy, bez wakacji, przerw świątecznych, weekendów... Bo odbudować, wyremontować, wyposażyć to jedno. Teraz trzeba to jeszcze utrzymać.

Tłumaczenie tak wielkich zniszczeń niepewnym statusem tych ziem to bzdura. Jest jeszcze inna prawda.
Repatrianci ze wschodu weszli z ubogich chat krytych słomą, do murowanych budynków z parkietami, boazeriami (którymi palili w piecach). Taka była mentalność tych ludzi, nie byli przyzwyczajeni do cywilizacji, niszczyli wszystko co uważali za zbędne, niepotrzebne do życia.
Pewna analogia jest z Nową Hutą, gdzie po kilku latach budynki w ledwo co wybudowanym mieście były tak zdewastowane, że nadawały się do remontu.

Te poszukiwania winnych / niewinnych destrukcji zabytków jest już nieistotne z punktu widzenia niszczejacych obiektów .
Zostało jeszcze troszkę nieruchomości do uratowania ... może coś się zmieni.