Masovo nás vykrádajú Česi aj Poliaci, hovorí archeológ


Matúš Sládok, archeológ z Krajského pamiatkového úradu v Trnave. Snímka: Peter Grznár

Ste archeológ, ktorý trávi prakticky každý víkend v Malých Karpatoch. Ako často narážate na detektoristov?
V podstate každú chvíľu. Na takej Dobrej Vode pri Trnave sa premávajú ako hubári.

Ako na nich reagujete?
Odkedy pracujem na pamiatkovom úrade, tak na nich volám políciu. Predtým som sa im snažil slušne dohovoriť, nech spolupracujú s archeológmi, že im môžu pomáhať na výskumoch. No moje slová prakticky nikdy nepadli na úrodnú pôdu a legálne s nami spolupracuje minimum detektoristov. Hľadačov tiež varujem, že môžu naraziť na nevybuchnutú muníciu, čo sa často stáva.

Aká časť detektoristov podľa vás nálezy ďalej predáva?
Ťažko povedať. Väčšina má len obsesiu z toho, že ich má vystavené doma vo vitrínke. Komunikujem s touto skupinou aj cez internet a snažím sa im vysvetliť, nech si zaznamenávajú nálezové okolnosti a nálezy dajú aspoň zdokumentovať.

Márna snaha?
Žiaľ, až na výnimky. Raz jeden detektorista napríklad našiel zakopaného zastreleného nemeckého vojaka – a pochválil sa tým na internete. Písal som mu, že existuje nemecká organizácia, ktorá zaznamenáva padlých mŕtvych vojakov po celom svete alebo nech kontaktuje aspoň veľvyslanectvo. Stačilo by odfotiť známku, ktorú mal mŕtvy na krku a príbuzní by sa vďaka nej po desaťročiach dozvedeli, kde ich blízky padol. Nesúhlasil. A to vôbec nie je ojedinelý prípad. Chýbajú im proste morálne zábrany.

Morálnym problémom už je samotné vykopávanie hrobov.
Veď práve. A to všetko robia len preto, aby sa dostali k odznakom, vyznamenaniam či prackám. Stačí, keď človek zájde na Duklu, kde padli tisícky vojakov, a nájde tam desať áut detektoristov. Mapy za sklom, lopaty trčiace z kufra... Tam už naozaj končí sranda a akékoľvek nezmyselné predstavy o romantických hľadačoch.

Existujú na Slovensku burzy, kde detektoristi svoje nálezy predávajú?
Len na západnom Slovensku viem o štyroch. Na Červenom Kameni, v Senci, Krakovanoch a Trenčíne. Desiatky ľudí tam už dvadsať rokov predávajú archeologické nálezy, pre mnohých z nich je to hlavný príjem. Sám som tam chodil od strednej školy a dokonca som si vtedy pár kúskov kúpil. V tom čase som si naivne myslel, že vykupovaním zachraňujem nálezy, ale práve toto ich motivuje ešte viac kradnúť.

Políciu tieto burzy nezaujímajú?
Dokázať predajcom, že nálezy nelegálne získali detektorom nie je ľahké – to je hlavný problém. Bolo by potrebné ich prichytiť pri čine. Podobné akcie však zatiaľ nepatria k prioritám polície. Je to najmä dôsledok toho, že tento fenomén sa aktívne u nás 20 rokov neriešil, takže nedávno chytení detektoristi naozaj patria k prvým lastovičkám.

Nebolo by riešením, ak by tieto nálezy začal v trhovej hodnote vykupovať štát?
To určite nie. Keby s tým začal, tak všetci sociálne slabí nabehnú na polia s detektorom. To nie je cesta, spôsobilo by to ďalšiu vlnu masového vykrádania.

Za vykrádanie od roku 2011 u nás hrozí až desať rokov basy a pokuta 200-tisíc eur. Nikto však dosiaľ za to u nás nesedel. Precedens by asi situácii pomohol.
Určite, tretina z nich by si to hneď rozmyslela. No napríklad vlani bolo na detektoristov podaných len šesť trestných oznámení. Policajné prezídium pritom registruje okolo tisíc detektoristov – a to zďaleka nie sú všetci. Notoricky nás chodia vykrádať aj Česi a Poliaci.

Môžeme sa pri riešení tohto problému inšpirovať zahraničím?
Určite. Napríklad v Poľsku rieši detektorizmus špeciálny útvar kriminálky . A podarilo sa im ho od 90.rokov výrazne potlačiť. A v takom Anglicku – kde podľa detektoristov vládne liberálny model – je detektorovanie na známych archeologických lokalitách trestané. A platí tam navyše prezumpcia viny. Ak vás chytia na nálezisku, musíte dokázať, že nie ste vinný.

Jediné riešenie je teda uložiť to policajtom ako prioritu.
Určite. Každý politik sa u nás bije do pŕs, deklaruje vlastenectvo a hovorí o dedičstve predkov. A takáto je realita. Na takej burze v Trenčíne má vykrádač na stole viac hodnotných nálezov, ako archeológ poctivo získa za celý život.

Mnohých teraz napadne: prečo teda archeológovia nekopú viac a „nepredbehnú“ detektoristov?
Zjednodušene povedané: nie sú na to ľudia, peniaze, ani čas. Archeológ sa okrem detektorovania stará o desiatky iných vecí. Kým detektorista len kope bez povolenia na cudzích pozemkoch, často krát v chránených krajinných oblastiach a národných parkoch, archeológ najprv zložito vybavuje samotný výskum a jeho financovanie, potom skúma v teréne, vyhotovuje dokumentáciu, publikuje, vystavuje... Mnoho detektoristov si nezaznamenáva nálezové okolnosti vykopaných predmetov, najmä ich presnú polohu, čím prakticky ničia ich vedeckú hodnotu. Navyše, niektorí detektoristi sú vybavení špičkovými prístrojmi v cene až 5-tisíc eur. Na tie pamiatkový úrad a múzeá skutočne nemajú.

Čo by mal obyčajný človek urobiť, keď stretne detektoristu?
Najlepšie je nenápadne ho natočiť alebo nafotiť, zavolať na 158 a oznámiť podozrenie z nelegálnej činnosti. Neskôr môže aj anonymne informovať pamiatkový úrad.

Matuś Sládok, archeolog z Wojewódzkiego Zarządu Zabytków /ichniejsze WKZy/ w Trnavie.

Czy jesteś archeologiem, który spędza prawie w każdy weekend w Małych Karpatach /tak nazywają Beskid Niski/. Jak często spotykasz detektorystów ?

Zasadniczo, co jakiś czas. W takiej Dobrej Wodzie niedaleko Trnava kursuje jako grzybiarz.

Jak reagujesz na nich?

Ponieważ pracuję w Biurze ochrony Zabytków dzwonię na nich na Policję. Wcześniej próbowałem im grzecznie mówić, niech działają z archeologami, że mogą oni pomóc w badaniach. Ale oni są na moje słowa głusi i nie chcą legalnie pracować u nas takich detektorystów jest minimum. Osoby ubiegające się o pozwolenia ostrzegamy również, że mogą natknąć się na niewybuchy, co często się zdarza.

Ustaliłeś jaka część detektorystów sprzedaje swoje znaleziska ?

Trudno powiedzieć. Większość z nich ma tylko obsesję posiadania ich w domu i wystawia je w gablocie.
Próbuję komunikować się z nimi przez internet i próbuję wyjaśniać im, niech rejestrują kontekst archeologiczny by były udokumentowane.

Daremny wysiłek?

Niestety są tylko wyjątki. Pewien detektorysta na przykład, znalazł pochowanego, czy zastrzelonego niemieckiego żołnierza - i pochwalił się tym w Internecie. Napisałem mu, że istnieje organizacja, która rejestruje niemieckich poległych żołnierzy na całym świecie, a przynajmniej powinien skontaktować się z ambasadą. Wystarczy wziąć nieśmiertelnik, który był na jego szyi i zawiadomić krewnych, dzięki niemu po latach będą wiedzieć, gdzie padł. Nie zgodził się. I to nie jest odosobniony przypadek. Po prostu brak zahamowań moralnych.

Jest problemem moralnym samo kopanie grobów.
Rzeczywiście jest. A to wszystko tylko po to żeby zdobyć odznaki, medale. Właśnie wtedy, gdy idę w dół Przełęczy Dukielskiej, gdzie leży tysiące poległych żołnierzy, i napotykam się na dziesięć samochodów detektorystów. Mapy za szybą, łopata wystaje z bagażnika ... Tam kończą się bezsensowne przygody i opowieści o romantycznych poszukiwaczach.

Są na Słowacji giełdy gdzie detektoryści sprzedają swoje znaleziska ?

Jedynie w zachodniej Słowacji wiem o czterech. W Czerwonym Kamieniu w Senci, Krakonanoch i Trenczynie. Dziesiątki ludzi tam od dwudziestu lat sprzedaje znaleziska archeologiczne, co dla wielu z nich jest głównym źródłem dochodu. Bywam tam od czasów liceum, a nawet wtedy kupiłem kilka sztuk. W tym czasie naiwnie myślałem, że kupując uratuje ich chociaż kilka, ale po prostu to jeszcze bardziej motywowałem ich do kradzieży.

Policja nie zajmuje się tym ?

Udowodnienie, sprzedawcy, który nielegalnie wydobył detektorem zabytek nie jest łatwe - to jest głównym problemem. Byłoby konieczne, aby łapać ich na gorącym uczynku. Podobne działania nie zostały jeszcze wpisane do priorytetów policji. Jest to przede wszystkim główną konsekwencją tego zjawiska bo od 20 lat nie mogą się tym zająć, niedawno złapani detektoryści naprawdę należą do pierwszych jaskółek.

Nie byłoby rozwiązaniem gdyby znaleziska były skupowane przez państwo po cenach rynkowych ?

Na pewno nie. Przyniosło by to masowy napływ biednych z detektorami na pola . To nie jest sposób i by spowodowało kolejną falę masowych grabieży.

Za kradzież /zabytków/ od 2011 roku grozi aż do dziesięciu lat więzienia i grzywnę w wysokości 200 tysięcy euro. Jednak nikt jeszcze u nas nie siedział za to. Precedens prawdopodobnie pomógł by w sytuacji.
Co trzeci by się porządnie zastanowił. Na przykład, w zeszłym roku tylko na sześciu detektorystów złożono wnioski kryminalne. Komenda Policji zanotowała około tysiąca detektorystów - i zdecydowanie nie są to wszyscy. Notorycznie okradają nas Czesi i Polacy.

Możemy rozwiązać ten problem i zainspirować inne kraje?

Na pewno. Na przykład w Polsce stworzono specjalny oddział policji do spraw archeologicznych. I udało mu się znacznie podleczyć sytuację od lat 90. W Anglii - gdzie jest według detektorystów liberalny model rządu - jest monitorowanie znanych stanowisk archeologicznych a szukanie tam karalne. I co więcej, nie jest ważne domniemanie winy. Jeśli zostaniesz przyłapany na stanowisku, musisz udowodnić, że nie jesteś winny.

Jedynym rozwiązaniem jest zatem nałożenie na policję tematu jako priorytet.
Na pewno. Każdy polityk bije się w piersi, mówiąc, że deklaruje patriotyzm i pamięć przodków. I taka jest rzeczywistość. Na giełdzie w Trenczynie są złodzieje którzy na stole mają więcej cennych odkryć, niż archeolog poświęcający temu całe życie.

Można pomyśleć: dlaczego archeolodzy nie wykopują więcej zabytków od detektorystów ?

Mówiąc wprost: to nie są ludzie, pieniądze, czy czas. Archeolog dodatkowo oprócz szukania ma dziesiątki innych rzeczy do robienia. Podczas gdy detektorysta po prostu kopie bez zezwolenia w obcych krajach, często w obszarach chronionego krajobrazu i parków narodowych, archeolog pierwszy misternie wyposaża się w planowanie i finansowanie badań i musi zbadać grunt, wyciągnąć dokumentację, publikuje eksponaty ... Wiele detektorystów nie oznacza kontekstu archeologicznego wydobytych przedmiotów, w szczególności ich dokładnej lokalizacji, więc praktycznie niszczy ich wartość naukową. Co więcej, niektórzy detektoryści są wyposażeni w najlepszy sprzęt w cenie do 5 tysięcy euro. Urzędu Starożytności i Muzeów naprawdę na to nie stać.

Co należy zrobić, gdy zwykły człowiek spotyka detektorystę ?

Najlepiej dyskretnie robić zdjęcia lub filmować go, aby zadzwonić na numer 158 i zgłosić podejrzenie nielegalnej działalności. Później może anonimowo informować Urząd Starożytności.

I tyle w temacie :)

Większość z nich ma tylko obsesję posiadania ich w domu i wystawia je w gablocie.

Ako na nich reagujete?
Odkedy pracujem na pamiatkovom úrade, tak na nich volám políciu.

Je to naprosté obyčejný kokot.