Brakteaty[1] Bolesława Krzywoustego z postacią św. Wojciecha należą do najciekawszych numizmatów polskich okresu średniowiecza. Są to pierwsze polskie brakteaty[2], a jednocześnie jedne z najstarszych w Europie. Ich emisja przypada na czasy, gdy w Polsce bite były wyłącznie denary. Brakteaty Bolesława Krzywoustego są największymi polskimi monetami tego typu. Następne brakteaty w Polsce pojawiły się dopiero za czasów Mieszka III, jako znacznie mniejsze, bite masowo monety.

 

Na brakteatach Bolesława Krzywoustego centralne miejsce zajmuje postać św. Wojciecha. Odwołanie się do patronatu świętych nie ograniczało się tylko do aspektu religijnego. W tamtych czasach podkreślenie chrześcijańskich korzeni służyło uzasadnieniu istnienia własnych instytucji kościelnych i państwowych.

 

Opis monet

Oba omawiane brakteaty są cienkimi, bitymi jednostronnie monetami (stronę główną stanowi obraz wypukły).

Fot. 1. Brakteat Bolesława Krzywoustego - odwrotna strona monety

 (fotografia wykonana przez autora artykułu)

 

Na potrzeby niniejszego artykułu, dla rozróżnienia opisywanych monet, przyjąłem oznaczenia zaproponowane przez R. Kiersnowskiego[3]. Typ I oznacza zatem brakteaty ze stojącą postacią św. Wojciecha, typ II zaś odnosi się do monet z postacią św. Wojciecha i klęczącą postacią Bolesława. Ikonografia obu monet jest oczywiście typowa dla obszaru dominacji łacińskich wpływów kulturowych. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że oba typy opisywanych tu brakteatów mają wiele cech wspólnych. Są oczywiście bite tą samą metodą, postacią centralną jest św. Wojciech, monety mają podobne wagi i średnice. Rozkład otoków i liternictwo analogiczne. Cechy te potwierdzają raczej założenie, że powstały w podobnym okresie i zostały wykonane w tym samym miejscu.

 

Brakteat typu I

(Kopicki: brakteat św. Wojciech, poz. 46, znanych egzemplarzy 6, stopień rzadkości R7[4])

Przedstawia on stojącą postać św. Wojciecha w stroju pontyfikalnym z pastorałem w prawej ręce i z księgą ewangelii w lewej. Rysunek postaci cechuje szczegółowość i zachowanie proporcji.

Średnica 26 mm, waga 0,56 g. W otoku widnieje napis: + SCS ADELBIRIAS EPS GNVH lub CNVH (Sanctus Adalbertus Episcopus Gneznensis)[5]. SCS jest skrótem wyrazu sanctus, litery S są odwrócone, litera A w następnym wyrazie umieszczona jest odwrotnie. Litery L, B i R również są odwrócone względem napisu SCS. Wyraz ADELBIRIAS jest zniekształconą formą imienia ADALBERTVS. EPS jest skrótem wyrazu episcopus. Legendę rozmieszczono w miarę regularnie, zaczynając na prawo od krzyżyka, i napisano ją w większości kapitałą romańską[6]. Inskrypcja na monecie jest najbardziej rozbudowaną inskrypcją monetarną, jaka dotychczas występowała w polskich monetach tego okresu. Brakteaty typu I, choć znane są w niewielkiej liczbie egzemplarzy, różnią się między sobą. Porównanie egzemplarzy z muzeów w Warszawie, Krakowie, Głogowie i Łodzi daje postawy do wyróżnienia przynajmniej trzech stempli. Odmiany te mają zróżnicowane zniekształcenia liter, niektóre z liter są lustrzanym odbiciem lub zostały odwrócone. Jak zauważył S. Suchodolski[7], jeden błąd literowy powtarza się na wszystkich znanych egzemplarzach. Trzecia spodziewana litera "A" została zastąpiona literą "E". Ponieważ trudno założyć wielokrotną pomyłkę przy kopiowaniu, należy przypuszczać, że taki musiał być wzór wyrazu, tj. "ADELBERTUS". Ponieważ taka forma występowała współcześnie na monetach niemieckich, stąd założenie, że wzorów dostarczyć mógł duchowny niemiecki.

Zróżnicowane są również formy nazwy Gniezno[8] na omawianych egzemplarzach, ale i tu niektóre z tych nich znajdują swój odpowiednik w dokumentach sporządzonych przez niemieckich mnichów[9].

Pewną odmienność wykazują także rysunki postaci świętego. Szczególnie rysunek z MAiE w Łodzi odbiega od wzorów z MNW i MNK. Inny jest tu kształt pastorału, inne ułożenie księgi ewangelii i układ szat.

 

Brakteat typu II

(Kopicki: brakteat św. Wojciech i książę, poz. 47, znanych egzemplarzy 274, stopień rzadkości R4)

Przedstawia postać klęczącego księcia i stojącego nad nim św. Wojciecha z ręką wyciągniętą nad głową Bolesława w geście opieki. Rysunek nie jest już tak szczegółowy jak w typie I, a proporcje postaci nieco zachwiane, ale daje się dostrzec wiele cech wspólnych z typem I. W podobnym otoku jak w typie I widnieje napis: + SLVLEBAIDI IBEZLAV (w wersji najbardziej poprawnej: S DALBERIVS BOLEZLAV) - jest to zniekształcona legenda: +S. ADALBERTVS - BOLESLAV. Litery B, E, L są odwrócone.

Choć w katalogu Kopickiego mamy przedstawiony jeden wzór brakteata, to pragnę zauważyć, że w przypadku tej monety mamy do czynienia z dwoma odmianami. Oprócz opisanej odmiany z głową św. Wojciecha skierowaną w stronę Bolesława mamy również egzemplarze typu II z głową św. Wojciecha skierowaną na wprost. Jest to odmiana występująca znacznie rzadziej, lecz wyraźnie udokumentowana. Pomijam różnice monet typu II, wynikające z użycia różnych stempli, wówczas bowiem liczba odmian byłaby znacznie większa.

 

Początkowo brakteaty z postacią klęczącą przed biskupem łączono z pokutą Krzywoustego za zabójstwo brata Zbigniewa, dlatego nazwano je "brakteatami pokutniczymi" i pod tą nazwą funkcjonowały wiele lat, datowano je więc w okolicach roku 1118. Po latach zweryfikowano ten pogląd. Obecnie przyjmuje się, że inspiracją ich powstania była wizyta Krzywoustego u biskupa Konrada w Magdeburgu. Prawdopodobnie wtedy Krzywousty otrzymał od niego w darze duże brakteaty z wizerunkiem biskupa, klęczącego u stóp patrona swej diecezji. W nawiązaniu do tego wzoru Krzywousty polecił wybicie własnych monet. Nazwano je "protekcyjnym" i do dziś pod taką nazwą występują w literaturze.

Sporną kwestią jest lokalizacja mennicy. Pierwotnie monety te przypisywano mennicy gnieźnieńskiej, lecz obecnie przeważa pogląd, że powstały w mennicy krakowskiej[10].

 

Znaleziska

Początkowo brakteaty Bolesława Krzywoustego z postacią św. Wojciecha znane były tylko w pojedynczych egzemplarzach. "Zanim znaleziony był w Dobiesławicach, już był znany numizmatykom ze zbioru Walońskiego, Rastawieckiego, Reichla i z czterech egzemplarzy w zbiorach hr. Krasińskich"[11]. Jednymi z pierwszych dokładniej opisanych znalezisk były odkrycia dobiesławickie - "Właściwie sędziszowskie (bo we wsi tego ostatniego nazwiska, a tylko w majątku dobiesławickim"[12] (powiat pińczowski) w 1836 r. i w Woli Skromowskiej w 1844 r. Znalezisko w Sędziszowie trafiło do rąk właścicielki gruntów Anny z Zamoyskich Aleksandrowej Sapieżyny. Następnie w drodze spadku przypadło wnukowi księżnej, ks. Władysławowi Czartoryskiemu, by na koniec trafić do Muzeum Czartoryskich w Krakowie.

O ile w skarbie dobiesławickim odkryto kilka brakteatów Krzywoustego, to w Woli Skromowskiej monety te stanowiły znaczną część skarbu.

Rysunek 1. Brakteat z Dobiesławic

 (K. Stronczyński, Dawne monety polski dynastyi Piastów i Jagiellonów. Część I, Piotrków 1883, tablica III)

 

Dotychczasowe znaleziska nie stanowiły jednak dużych liczebnie zbiorów, dlatego odkrycie skarbu w Karczmiskach (pow. puławski) jesienią 1932 r. stanowiło nie lada sensację. Odkrycia tego dokonała pewna kobieta podczas prac polowych. Monety znajdowały się w dużym, niewypalanym, glinianym garnku, a łączna waga całego znaleziska wynosiła 3,06 kg. Skarb trafił na posterunek policji, następnie do starostwa w Puławach, później do urzędu konserwatorskiego w Lublinie, aż w końcu został zakupiony przez Dyrekcję Państwowych Zbiorów Sztuki na Zamku w Warszawie. W skład skarbu wchodziły denary krzyżowe, denary Bolesława Śmiałego, denary Władysława Hermana oraz oczywiście denary i brakteaty Bolesława Krzywoustego. Wszystkich monet srebrnych naliczono 4504, choć w tym 742 sztuki uszkodzone. Najciekawszy jest jednak fakt, że w skład tego skarbu wchodziło 215 sztuk brakteatów Bolesława Krzywoustego typu II oraz 1 sztuka typu I[13]. I właśnie ten wyjątkowy egzemplarz typu I nie trafił dalej z całością skarbu, lecz pozostał w rękach miejscowego nauczyciela. Następnie trafił do Gabinetu Numizmatycznego Mennicy Państwowej, aż w końcu znalazł się w Muzeum Narodowym w Warszawie[14].

Barbara Piwocka[15] opublikowała szczegółowy spis tego znaleziska. Podała również, że pierwsza wzmianka o znalezisku w Karczmiskach ukazała się w "Dodatku literacko-naukowym Ilustrowanego Kuriera Codziennego" z 7 maja 1933 r. W zamieszczonym wykazie autorka artykułu pod poz. 141-161 wymieniła 215 sztuk brakteatów typu II (w tym 2 egzemplarze rzadszej odmiany z głową biskupa zwróconą na wprost).

 

Wśród współczesnych znalezisk nie można pominąć oczywiście skarbu z Głogowa. Odkrycia dokonali 23 października 1987 r. dwaj działkowicze podczas prac melioracyjnych na terenie ogródków działkowych przy Osiedlu Piastów Śląskich. Skarb, znajdujący się obecnie w Muzeum Archeologiczno-Historycznym w Głogowie, zawiera 20 638 monet całych i fragmentów, 7 srebrnych sztabek i jedną grudkę srebra. Wśród monet rozróżniono 31 typów, w większości polskich denarów pochodzących ze Śląska z XII i pocz. XIII w. Zachowana część skarbu równa się wartości ok. 34 grzywien wagowych. Pod względem liczby monet należy do największych z tego okresu nie tylko w Polsce, ale i w Europie. Wśród monet skarbu głogowskiego znalazły się 53 sztuki monet typu II w 27 zwitkach i tylko jedna typu I.

 

Zbiory

Największe zbiory brakteatów Bolesława Krzywoustego znajdują się oczywiście w muzeach. Oto efekt ustaleń, jakie udało mi się poczynić we współpracy z wybranymi placówkami muzealnymi, tj. Muzeum Archeologiczno-Historycznym w Głogowie, Muzeum Narodowym w Warszawie, Muzeum Archeologiczno-Etnograficznym w Łodzi, Muzeum Narodowym w Krakowie, Muzeum Okręgowym w Koninie, Muzeum Zamojskim w Zamościu.

 

Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Głogowie[16]

Muzeum to swoje zbiory brakteatów Krzywoustego zawdzięcza odkryciu skarbu w Głogowie w roku 1987. Zbiory muzeum zawierają jeden egzemplarz typu I[17], 11 egzemplarzy typu II[18] oraz zwitki monet[19] (zawsze brakteat protekcyjny na wierzchu) - monety są pozawijane od jednej do sześciu sztuk razem.

Fot. 2. Typ I (MG/N/1038)

 

                                         Fot. 3. MG/N/709                            Fot. 4. MG/N/710 - odwrotna strona brakteata

                            (fotografie 2-4 udostępnione przez Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Głogowie) 

 

Muzeum Narodowe w Warszawie[20]

W zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie znajduje się jeden brakteat Bolesława Krzywoustego typu I - św. Wojciech z pastorałem i 13 egz. typu II[21]. Moneta typu I pochodzi ze skarbu z Karczmisk. Pochodzenie pozostałych numizmatów nie jest już tak pewne, ale należy założyć, że część z nich lub wszystkie również pochodzą ze wspomnianego znaleziska. Brakteat typu I został dokładnie opisany w artykułach zamieszczonych w "Wiadomościach Numizmatycznych" w 1959 r.

Fot. 5. Brakteat typ I (Z. Wdowiszewski, Jeszcze o skarbach z Dobiesławic Karczmisk. Nowy brakteat z czasów Krzywoustego, Wiadomości Numizmatyczne, z. 1-2, Warszawa 1959, s. 53)

 

Egzemplarze typu II są na ogół dobrze zachowane. Bite są różnymi stemplami i różnią się patyną. Wszystkie monety typu II znajdujące się w MN w Warszawie są odmianą z głową św. Wojciecha skierowaną w stronę Bolesława. Jeden z egzemplarzy ma wybitą Leliwę, pochodzi więc ze zbiorów Czapskich. Na innym egzemplarzu przed głową św. Wojciecha znajduje się pięć punktów (może znak menniczy).

Fot. 6. Brakteat typu II 115854[22] (Muzeum Narodowe w Warszawie)[23]

 

Muzeum Archeologiczno-Etnograficzne w Łodzi[24]

W zbiorach Muzeum znajduje się jeden brakteat typu I[25] (z napisem w otoku + SCS [.] DAELBERIAS EPS GM) oraz 12 egzemplarzy typu II[26]. Większość monet opisana jest jako pochodzące z Karczmisk.

 

Fot. 7. Brakteat typu I (MAEŁ-N-A 8500)[27]

       Fot. 8. Brakteat typu II MAEŁ-N-A 11151 Fot. 9. Brakteat typu II MAEŁ-N-A 10988    

 

       Fot. 10. Brakteat typu II MAEŁ-N-A 10967   Fot. 11. Brakteat typu II MAEŁ-N-A 8665

 

  Fot. 12. Brakteat typu II  MAEŁ-N-A 7280          Fot. 13. Brakteat typu II  MAEŁ-N-A 7279  

     Fot. 14. Brakteat typu II  MAEŁ-N-A 6905    Fot. 15. Brakteat typu II  MAEŁ-N-A 6904

 

 

      Fot. 16. Brakteat typu II  MAEŁ-N-A 6903   Fot. 17. Brakteat typu II  MAEŁ-N-A 6902

Fot. 18. Brakteat typu II  MAEŁ-N-A 6623 (fotografie 8-18 wykonane przez autora artykułu)

 

Fot. 19. Brakteat typu II  MAEŁ-N-A 10956 (fotografia na podstawie karty muzealnej monety)                                                                                                                   

     

 

Muzeum Narodowe w Krakowie[28]

Spośród interesujących nas monet w zbiorach Muzeum Narodowego znajduje się jeden egzemplarz typu I[29] oraz trzy egzemplarze typu II[30]. Również i tu monety typu II są odmianą z głową św. Wojciecha skierowaną w stronę Bolesława.

 

Muzeum Okręgowe w Koninie[31]

W zbiorach Gabinetu Numizmatycznego Muzeum Okręgowe w Koninie znajdują się dwa numizmaty typu II.

 

Fot. 20. Brakteat typu II MOK/GN/4159[32] 

Fot. 21. Brakteat typu II MOK/GN/4693[33]

   

Muzeum Zamojskie w Zamościu[34]

Wśród numizmatów tego Muzeum możemy oglądać jeden egzemplarz brakteata typu II[35]. W karcie monety sporządzonej w 1967 roku zarejestrowano ją jako brakteat tzw. pokutniczy, a jako mennicę wskazano: "Polska Mennica Gnieźnieńska". Co do kwalifikacji i określenia typu monety, to moneta ta odpowiada klasyfikacji zaproponowanej przez R. Kiersnowskiego, który prawdopodobnie oglądał zamojską monetę i dlatego, opisując brakteat, przyjęto jego opinię.

 

Fot. 22. Brakteat ze zbiorów Muzeum Zamojskiego (fotografia na podstawie karty muzealnej monety)

 

Muzeum Numizmatyczne NBP

W ramach wystawy zorganizowanej na terenie NBP można oglądać egzemplarz brakteata typu II w Muzeum Numizmatycznym NBP.

Fot. 23. Brakteat typu II (NBP)[36]

 

Oczywiście część brakteatów Bolesława Krzywoustego stanowi również ozdobę kolekcji prywatnych. Dzięki uprzejmości kolekcjonerów przedstawiam kilka zdjęć egzemplarzy z prywatnych zbiorów. Są to brakteaty typu II. Ostatni z nich z głową św. Wojciecha zwróconą na wprost.

Fot. 24-28. Brakteaty typ II ze zbiorów prywatnych (fotografie wykonane przez autora artykułu)

 

Aukcje

Brakteaty typu I są praktycznie nieosiągalne, natomiast brakteaty typu II występują relatywnie często (jak na tej klasy numizmaty).

Poniżej przedstawiam przekrojowo wybrane egzemplarze brakteatów typu II, które pojawiły się na polskich aukcjach[37]. Opisy przedstawionych monet pozostawiłem bez zmian.

 

                   Warszawskie Centrum Numizmatyczne

Aukcja nr 7                                                                                              21 V 1994
poz. 7_0188
Bolesław III Krzywousty 1102-1138, brakteat pokutniczy, książę klęczący przed św. Wojciechem, w otoku napis BOLEZLAVS ADALBERTVS (wspak), Kop.II -rr-, Str.tabl.XIII, rys. e, Gum.81, 0,7 g, największy i najładniejszy brakteat polski upamiętniający przyjęcie rozgrzeszenia księcia przy grobie św. Wojciecha, bardzo rzadko spotykany w prywatnych kolekcjach                stan: III
http://www.wcn.pl/pl/index.htm

 

Aukcja nr 11                                                                                            18 V 1996
poz. 11_0032
Bolesław Krzywousty 1102-1138, brakteat protekcyjny; św. Wojciech błogosławi klęczącego księcia; w otoku napis: BOLEZLAV+ D.ALERTVS, w polu krzyżyk z pięciu kulek, Str. tabl. XIII, WNA 1933 str. 60 nr 146 (wykopalisko z Karczmisk), Gum.81, największyi najładniejszy brakteat polski bardzo rzadko spotykany w prywatnych kolekcjach                       stan: III
http://www.wcn.pl/pl/index.htm

 

Aukcja nr 16                                                                                21 XI 1998
poz. 16_0121
Bolesław III Krzywousty 1107-1138, brakteat protekcyjny bity w latach 1135-1138; Książę klęczący przed św. Wojciechem i napis wokół: S ALEBRT..ZLAV Gum.81, S. Suchodolski, Jeszcze o brakteatach Bolesława Krzywoustego, WN R. XX, 1976, s. 32-42; R. Kiersnowski, O brakteatach z czasów Bolesława Krzywoustego i roli kultu świętego Wojciecha w Polsce, WN R. III, s. 147-167, 1959 r., 0.475 g, jest to późniejsza odmiana typu z głową świętego zwróconą do księcia , bardzo efektowny brakteat polski należący do najstarszej europejskiej emisji                                                                                                           stan: II-
http://www.wcn.pl/pl/index.htm

 

Aukcja nr  31                                                                              04 XII 2004
poz. 31_0204
Bolesław Krzywousty 1107-1138, brakteat protekcyjny: stojący św. Wojciech trzyma rękę nad klęczącym księciem, napis w otoku, 27 mm, 0.69 g, największy i najładniejszy brakteat polski, bardzo rzadko spotykany w prywatnych kolekcjach, patrz Suchodolski WN XX (1976)                              stan: III+
http://www.wcn.pl/pl/index.htm

 

Gdański Gabinet Numizmatyczny:

Aukcja nr 33                                                                                23 IV 2005
poz. 011
Brakteat pokutniczy, św. Wojciech błogosławi klęczącego księcia, Kop. 47 R4, patyna                                                                                                        stan: III+
http://www.ggn.pl/aukcja33/cz3.htm

 

Aukcja nr 35                                                                                          13 V 2006
poz. 503
Brakteat pokutniczy, św. Wojciech błogosławi klęczącego księcia, biskup zwrócony twarzą do księcia, Kop. 47 R4                                                  stan: III+
http://ggn.pl/aukcja35/501-533.htm

 

Warszawski Dom Aukcyjny/Gdyński Dom Aukcyjny

Aukcja nr 2                                                                                  20 X 2007
poz. 34
Brakteat "pokutniczy"..BOLEZLAV.. św. Wojciech zwrócony w stronę klęczącego księcia. Mennica: Kraków. Literatura: Kopicki 47 R4 Delikatna patyna, trochę nierówne wybicie. Pierwszy polski brakteat stylistycznie nawiązujący do dużych brakteatów zachodnich. Jedna z najbardziej reprezentacyjnych polskich monet średniowiecznych. Tradycyjnie jest on nazywany brakteatem "pokutniczym", choć właściwsza jest nazwa "protekcyjny"                                                                                                                      stan: II-
http://gda.ggn.pl/foto_makro_tym/1624.jpg

 

Aukcja nr 2                                                                                            20 X 2007
poz. 35
Brakteat "pokutniczy" ..LBERTVS.. św. Wojciech zwrócony w stronę klęczącego księcia. Mennica: Kraków. Literatura: Kopicki 47 R4 odmiana Dość równe wybicie, przy krawędzi trochę ciemnych nawarstwień. Rzadki wariant z twarzą świętego skierowaną na wprost, zamiast w stronę klęczącego księcia.                                                                                                       Stan: II-
http://gda.ggn.pl/foto_makro_tym/1623.jpg

 

Podsumowując występowanie omawianych brakteatów, pragnę zauważyć, że o ile brakteat typu I jest bezsprzecznie wyjątkowo rzadką monetą występującą w pojedynczych egzemplarzach, to monety typu II, mimo opisywania ich wcześniej w literaturze jako bardzo rzadko występujących, są obecnie dość częste. Oczywiście określenie "często występujące" jest tu użyte w ujęciu relatywnym, ponieważ są to oczywiście rzadkie monety i zawsze stanowią bardzo cenny nabytek, niemniej stwierdzam, że w ostatnich latach daje się zauważyć wzrost ich liczby na aukcjach. Moim zdaniem spowodowane jest to faktem, iż monety te co prawda odkrywane są niezmiernie rzadko, ale w stosunkowo dużych (jak na ten typ numizmatów) ilościach. Możliwe, że pojawienie się ich na rynkach aukcyjnych spowodowane jest nowymi, nieopisanymi dotychczas znaleziskami.

 

Na koniec chciałbym podziękować koledze Zbyszkowi Kiełbowi za pomoc w zgromadzeniu literatury oraz wcześniej wymienionym pracownikom placówek muzealnych za okazaną cierpliwość i pomoc w gromadzeniu informacji na temat przedmiotowych numizmatów.

 

Marek Folwarniak

 

Literatura:

Gumowski M., Podręcznik numizmatyki polskiej, reprint wydania krakowskiego z 1914 r.

Kałkowski T., Tysiąc lat monety polskiej, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1981.

Kiersnowski R., O brakteatach z czasów Bolesława Krzywoustego i roli kultu świętego Wojciecha w Polsce, Wiadomości Numizmatyczne, z. 3-4, Warszawa 1959.

Kopicki E., Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych, Polskie Towarzystwo Numizmatyczne, Warszawa 1995.

Kurpiewski J., Zarys historii pieniądza polskiego, PTN, Warszawa 1993.

Mikołajczyk A.,Brakteat Bolesława Krzywoustego znaleziony w Brzegu, Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi, Prace i materiały. Seria numizmatyczna i konserwatorska, nr 3/1983, PWN, Warszawa-Łódź 1985.

Mikołajczyk A., Leksykon numizmatyczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Łódź 1994.

Muzeum Numizmatyczne NBP, Polskie monety kruszcowe od X wieku. Monety ze zbiorów Narodowego Banku Polskiego. Numizmatyczne skarby, Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi, Łódź 2001.

Piwocka B., Monety piastowskie wykopane w Karczmiskach, Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne, Tom XV, rocznik 1933.

Wdowiszewski Z., Jeszcze o skarbach z Dobiesławic Karczmisk. Nowy Brakteat z czasów Krzywoustego, Wiadomości Numizmatyczne, z. 1-2, Warszawa 1959.

Stronczyński K., Dawne monety polski dynastyi Piastów i Jagiellonów, Część I, Piotrków 1883.

Suchodolski S., Denar w kalecie, Ossolineum, Wrocław 1981.

Suchodolski S., Jeszcze o brakteatach Bolesława Krzywoustego, Wiadomości Numizmatyczne R XX, 1976, z. 1.

Suchodolski S., Mennictwo polskie w XI i XII wieku, PAN, Wrocław 1973.