EMISJE DOMINIALNE
W tekście tym spróbuję jedynie naświetlić kwestię obiegu monet i żetonów dominialnych. Skupię się bardziej na przedstawieniu charakterystycznych cech poszczególnych emisji pochodzących z majątków ziemski, jak bowiem identyfikacja obiektów z określoną na nich nazwą majątku nie stwarza raczej problemów, tak już żetony bardziej oszczędne w swej formie sprawiają już pewne problemy identyfikacyjne.
Emisje dominialne funkcjonowały przez kilka stuleci a ich charakter był bardzo różny. Pojawiły się one ok. XVI - XVII wieku i funkcjonowały aż po lata pięćdziesiąte wieku XX, kiedy używano je jeszcze w wielkopolskich PGR-ach. Przypuszczalnie jednak największa liczba emisji przypada na lata 1890-1925.
Pierwotnie pieniądz wewnętrzny w majątkach ziemskich pełnił dwie funkcje. Pierwszą, zasadniczą było zamknięcie obiegu pieniężnego. Pomagało to znakomicie w egzekwowaniu przymusu propinacyjnego tj. obowiązku picia przez poddanego wódki w określonej a dużej ilości z pańskiej gorzelni w pańskiej karczmie (z pańskich butelek które można oglądnąć było u Bareji w filmie Brunet wieczorową porą). Karczma pełniła zresztą funkcje sklepu spożywczego, gdzie za folwarczne żetony można było dokonać stosownych zakupów. Zapewne dodatkową rolą tego pieniądza było utrudnienie zbiegostwa chłopom - to samo co widzimy później w emisjach obozów jenieckich i gett.
Z czasem jednak, a zwłaszcza ze zniesieniem pańszczyzny zmieniła się rola pieniądza dominialnego. Służył on jako potwierdzenie wykonanej robocizny, opiewające bardzo często w szeflach, cydlach czy też korcach zebranych płodów rolnych i wymieniany był później na wynagrodzenie lub też sam był środkiem wynagrodzenia ze względu na brak pieniądza państwowego. "Szefle" miały zresztą określony kurs względem waluty państwowej. Przykłady takich emisji to Bieganowo Polskie Brzeźno czy Załachowo.
| Majątek |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
| Bieganowo |
5 szefli |
Mosiądz |
BS I s17 p4 |
| Majątek |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
| Polskie Brzeźno |
10 szefli |
Mosiądz |
BS IV s11 p2 |
| Majątek |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
| Załachowo |
1 korzec |
Mosiądz |
BS X s59 p3 |
Bywało również tak, że emisje dominialne były typową monetą zastępczą emitowaną z braku w obiegu pieniądza zdawkowego. Monety te zilustruję emisjami ze Słomowa i Winnogóry.
| Majątek |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
| Słomowo |
10 |
Cynk |
BS IV s55 p2 |
| Majątek |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
| Winnogóra |
5 |
Cynk |
BS V s37 p1 |
Innym rodzajem emisji dominialnych były żetony deputatowe wypuszczane przez majątki ziemskie dla służby pałacowej, a także jak sądzę dla pracowników. Przeważnie były to deputaty artykułów spożywczych. Przykładem będą emisje z Chwalkowa na mleko chude, tłuste i masło.
| Majątek |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
| Chwalkowo |
1 litr mleka pełnego |
Mosiądz |
BS II s23 p4 |
|
| Majątek |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
| Chwalkowo |
1 litr mleka |
Mosiądz |
BS II s22 p1 |
|
| Majątek |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
| Chwalkowo |
1 funt masła |
Mosiądz |
BS II s24 p6 |
|
Nie zawsze jednak metalowe krążki z wypisaną nazwą dominium nazwiskiem właściciela i jego herbem były żetonem rozliczeniowym czy też monetą. Udokumentowane jest funkcjonowanie żetonu z Dominium Zakrzewo, który był jedynie znakiem rozpoznawczym majątku - rodzajem przepustki na jego terytorium.
Emisje dominialne na przestrzeni wieków przybierały różną formę. Początkowo były to bardzo prymitywne żetony bez określonych nominałów wykonane z metalu, szkła, skóry czy też drewna. Nieco później pojawiły się brakteatowe blaszki z oznaczeniem ilości przepracowanej robocizny jak ta z bliżej nieokreślonego majątku.
| Nominał |
| 1 dzień |
|
W XVIII wieku pojawiły się również w roli pieniądza dominialnego wytarte i wycofane z obiegu monety państwowe opatrzone konsygnaturą z herbem właściciela, czasem z datą.
| Opis |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
| Punca herb Lis |
3 grosze SAP |
Miedź |
BS VIII s26 p48 |
|
Niestety tego typu monety bywają fałszowane na szkodę kolekcjonerów. Przedstawiam tu przykład takiego fałszerstwa, gdzie na tynfie z 1665 roku dobito fałszywe punce z herbem Pilawa. Punce na monetach z oryginalnym herbem Potockich róznią się drobnymi detalami rysunku.
Kolejne okresy przynoszą emisje coraz staranniejsze, często mennicze opatrzone herbem właściciela, nazwą majątku, nominałem. Ich przykłady to: Buchwald, Dąbrowa, Krerowo, Konarzewo, Lubiatówko, Zakopane
| Majątek |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
| Buchwald |
10 |
Mosiądz |
BS I s29 p2 |
|
| Majątek |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
| Dąbrowa |
30 |
Mosiądz |
BS II s3 p1 |
|
| Majątek |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
| Krerowo |
1 |
Mosiądz |
BS II s63 p2 |
|
| Majątek |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
| Konarzewo |
1 |
Mosiądz |
BS II s56 p1 |
|
| Majątek |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
| Lubiatówko |
10 |
Cynk |
BS III s8 p2 |
|
| Majątek |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
| Zakopane |
1 korona |
Mosiądz |
BS V s47 p1 |
|
Obok tych emisji funkcjonowały także wytwory miejscowego kowala, gdzie na krążkach wyciętych ręcznie z blachy miedzianej czy cynkowej wybijano ręcznie poszczególne litery czy cyfry. Wśród takich emisji są zarówno te z pełną nazwą majątków jak Gola czy też Kopaszewo,
| Majątek |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
| Gola |
bn. |
Miedź |
BS IX s6 p1 |
|
| Majątek |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
| Kopaszewo |
10 |
Miedź |
BS IX s9 p6 |
|
częstokroć jednak nazwy majątków zawarte są literze występującej po poprzedzającej nią literze d (od dominium) jak to jest przy emisjach z miejscowości Bytyń czy Wydawy
| Majątek |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
| Bytyń |
1 |
Żelazo |
BS I s29 p3 |
|
| Majątek |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
| Wydawy |
1 |
Cynk |
BS IX s18 p2 |
|
czasem w literach zawartych na żetonach kryją się inicjały właścicieli jak w emisjach z Nożyna (Puttkamer) czy też z Strykowa (Treskow)
| Majątek |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
| Nożyno |
1 |
Mosiądz |
Nie notowany |
|
| Majątek |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
| Strykowo |
1 |
Cynk |
BS V s11 p1 |
|
czasem jest to herb jak przy emisjach z Cielmic czy symboliczne określenie stanu wyższego poprzez umieszczenie monogramu czy też litery nazwiska odpowiednio pod mitrą książęcą (R- Radziwił) lub też koroną 9, 7 czy też 5 pałkową
| Majątek |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
| Cielmice |
1 |
Mosiądz |
BS II |
|
| Majątek |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
| Alba |
1 złoty |
Mosiądz |
Nie notowany |
|
| Majątek |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
| Tychowo |
bn. |
Brąz |
Nie notowany |
 wlasciciel von Kleist BS-.jpg)
|
| Majątek |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
| Rarwino |
10 |
Cynk |
BS VII s20 p15 |
|
gro jednak emisji pozostaje nieokreślona - trudno dzisiaj bez materiałów źródłowych określić kto był ich emitentem, jakie pełniły funkcje, kiedy powstały. Oto przegląd takich emisji które podzieliłbym na poszczególne rejony gdyż emisje te są dla nich w pewien sposób charakterystyczne:
Zabór rosyjski a także austriacki
| Majątek |
Nr katalogowy |
| Nieokreślony |
BS VIII s8 p3 |
|
| Majątek |
Nr katalogowy |
| Nieokreślony |
BS VIII s9 |
|
| Majątek |
Nr katalogowy |
| Nieokreślony |
BS VII s42 |
|
| Majątek |
Nr katalogowy |
| Nieokreślony |
Nie notowany |
 5 Zn BS -.jpg)
|
| Majątek |
Nr katalogowy |
| Nieokreślony |
Nie notowany |
|
| Majątek |
Nr katalogowy |
| Nieokreślony |
BS XI s53 |
|
| Majątek |
Nr katalogowy |
| Nieokreślony |
BS XI s43 |
|
| Majątek |
Nr katalogowy |
| Nieokreślony |
BS X s64 |
|
Zabór pruski - szczególnie Wielkopolska
| Majątek |
Nr katalogowy |
| Nieokreślony |
BS IX s23 p7 |
|
| Majątek |
Nr katalogowy |
| Nieokreślony |
BS IX s26 p15 |
|
| Majątek |
Nr katalogowy |
| Nieokreślony |
Nie notowany |
 R F 1 Zn BS -.jpg)
|
| Majątek |
Nr katalogowy |
| Nieokreślony |
Nie notowany |
 DR H Zn BS -.jpg)
|
| Majątek |
Nr katalogowy |
| Nieokreślony |
BS X s10 p103 |
 D.W. 10 Zn BS X s10p103.jpg)
|
| Majątek |
Nr katalogowy |
| Nieokreślony |
Nie notowany |
 C N 10 sr. mos. BS -.jpg)
|
| Majątek |
Nr katalogowy |
| Nieokreślony |
Nie notowany |
 D A mos. BS -.jpg)
|
| Majątek |
Nr katalogowy |
| Nieokreślony |
BS XI s11 p105 |
|
Pomorze zachodnie
| Majątek |
Nr katalogowy |
| Nieokreślony |
Nie notowany |
 Wert-Marke K mos. BS -.jpg)
|
| Majątek |
Nr katalogowy |
| Nieokreślony |
Nie notowany - podobna XI s31 p168 |
 Gutsv. N WERTMARKE, mos. BS - podobna - d tXIs31p168.jpg)
|
| Majątek |
Nr katalogowy |
| Nieokreślony |
Nie notowany |
|
| Majątek |
Nr katalogowy |
| Nieokreślony |
Nie notowany |
|
| Majątek |
Nr katalogowy |
| Nieokreślony |
Nie notowany |
 Wert-Marke Z K Zn sr. 25 BS -.jpg)
|
Zwrócić pragnę uwagę również na jeszcze jedną kwestię - emisje dominialne mimo iż częstokroć posiadają nominał rzadko jednak określona jest waluta obrachunkowa. Trudno więc jednoznacznie określić czy dany obiekt jest monetą (nominał w walucie) czy też żetonem rozliczeniowym (nominał w szeflach czy też korcach) Częstokroć problemy takie występują przy emisjach z jednego majątku. Proszę spojrzeć na emisje z Łabiszyna. Mamy tu bowiem starannie wydaną emisję będącą żetonami rozliczeniowymi
| Majątek |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
| Łabiszyn |
1 korzec |
Mosiądz |
BS III s13 p1 |
|
| Majątek |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
| Łabiszyn |
10 korcy |
Brąz |
BS III s13 p2 |
|
mamy także emisję bitą ręcznie, gdzie przy podanych nominałach trudno przyjąć z całą pewnością czym one są:
| Majątek |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
| Łabiszyn |
2 1/2 |
Mosiądz |
BS X s26 |
|
| Majątek |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
| Łabiszyn |
50 |
Mosiądz |
BS X s28 |
|
ale mamy także emisję tylko z inicjałami właściciela hr. Leona Skórzewskiego, która również nie pozwala określić ich przeznaczenia.
| Majątek |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
| Łabiszyn |
15 |
Mosiądz |
BS X s29 |
|
| Majątek |
Nominał |
Metal |
Nr katalogowy |
| Łabiszyn |
30 |
Mosiądz |
BS X s29 |
|
Na zakończenie pragnę podkreślić, że mimo iż jest to bardzo liczna grupa obiektów (skatalogowano bowiem ponad 1200 różnego rodzaju monet i żetonów pochodzących z majątków ziemskich), ciągle nie jest ona do końca poznana, nie tylko ze względu na pojawianie się nowych okazów ale przede wszystkim ze względu na ubogie materiały źródłowe pozwalające prawidłowo określić konkretne emisje a więc ustalić informacje o rzeczywistych powodach tych emisji oraz ich przeznaczeniu.
Żetony skatalogowano na podstawie
Bogumił Sikorski "Pieniądz zastępczy majątków ziemskich. Katalog żetonów
dominialnych" tom I- XI, Piła 1994/96, gdzie cyfra rzymska oznacza tom, s -
stronę p - pozycję. Żetony nieopisane oznaczono napisem "Nie notowany"
