Po omówieniu podstawowych kategorii bilonu zastępczego, nie wyróżniając odrębnych grup pragnę zaprezentować kilka innych przykładów monet zastępczych i żetonów monetarnych z rozlicznych emisji będących w obiegu na ziemiach polskich.

      Prezentację rozpocznę od emisji organizacji gimnastycznych i sportowych, klubów i stowarzyszeń oraz towarzystw muzycznych i śpiewaczych. Ich funkcje były dość różne, jednak nie były odmienne niż opisane przy innych kategoriach bilonu zastępczego. Są to więc przede wszystkim marki kredytowe w bufetach i kantynach, żetony kelnerskie względnie żetony deputatowe. Jako że znaczna ilość emisji podobnych organizacji pochodzi z Łodzi, właśnie tymi emisjami zobrazuję omawianą grupę.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Pabianice Pabianice 5 Mosiądz PM 19224.1

Emitent

Pabianickie Towarzystwo Gimnastyczne

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Łódź - 10 Alpaka BS2 tII s45 p3

Emitent

Klub Turystów w Łodzi

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Łódź Lodz 5 Cynk niklowany PM 19067.2

Emitent

Niemieckie Stowarzyszenie Rzemieślnicze

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Łódź Lodz 5 Mosiądz PM 19068.1

Emitent

Niemieckie Stowarzyszenie Szkolne

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Łódź - 5 Alpaka BS2 tII s52 p3

Emitent

Łódzkie Stowarzyszenie Techników

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Łódź - 5 Cynk niklowany BS2 tII s57 p1

Emitent

Stowarzyszenie Przędzalników

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Łódź Lodz b.n. Aluminium PM 19070.1

Emitent

Katolickie Stowarzyszenie śpiewu Kościelnego Cecylia

      W literaturze tematu można znaleźć tezę że żetony chórów kościelnych kursowały jako żetony kelnerskie w założonych bufetach, herbaciarniach i cukierniach. Mogły one być rozdzielane przez Zarząd Chóru najbiedniejszym członkom i ich rodzinom, jako swoistego rodzaju żetony deputatowe na posiłek. Równocześnie istnieje jednakże teza, iż żetony te były formą biletów wstępu na organizowane występy chórów.

      Niestety brak dokładnych informacji źródłowych nie pozwala na precyzyjne określenie funkcji poszczególnych emisji. Czasem również trudno jest jednoznacznie powiedzieć czy dany obiekt jest monetą czy też żetonem. Omawiane chociażby wcześniej emisje tramwajowe z Bydgoszczy i z Olsztyna ukazują jak płynna bywa granica między terminem "moneta zastępcza" i "żeton". Nie zawsze bowiem brak nominału na danym obiekcie świadczy o jego rozliczeniowym charakterze, podobnie jak i nominał nie zawsze musi być wartością podawaną w obowiązującej walucie - cechy zewnętrzne należy bowiem konfrontować z faktami historycznymi, co dzisiaj przy braku wielu materiałów źródłowych jest bardzo trudne.

      Jeśli raz kolejny wróciłem do monet i żetonów tramwajowych to warto zaznaczyć, że zaliczane są one - tak jak i omnibusowe oczywiście - w literaturze niemieckiej do Fahrmarek czyli stosowanych do uiszczania opłaty za przejazd. Do grupy tej zaliczymy także emisje żeglugowych przedsiębiorstw przewozowych. Tego typu monety znane są również z terenów Polski jak choćby emisje z Gdańska i Szczecina. Prezentuję monetę Zachodnio-pruskiej Spółki Komandytowej Gulich - Gdańsk oraz nieznaną mi z literatury tematu monetę przewoźnika obsługującego trasę Seebruck - Świnoujście, którą również zaliczyłbym do tej grupy.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Gdańsk Danzig 10 Mosiądz PM 2698.1

Emitent

Zachodnio-pruskia Spółka Komandytowa Gulich - Gdańsk

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Świnoujście Seebrucke Swinemunde 10 Mosiądz Nie notowana

Emitent

-

      Ciekawym faktem wartym odnotowania są rzadkie i nie do końca rozpoznane jeszcze żetony autobusowe. Obecnie z literatury tematu znane są dwa żetony autobusowe z ziem polskich. Żeton z miejscowości Zasieki oraz żeton Miejskiego Urzędu Przewozów z Legnicy (prawdopodobnie autobusowy). W tym miejscu pragnę zaprezentować odkryty ostatnio żeton ze Środy Śląskiej, który jest trzecim znanym mi tego typu obiektem.

      Przy okazji może kilka słów na temat prawdopodobnych przyczyn wprowadzenia takiej emisji. Otwartą bowiem zostaje kwestia przeznaczenia żetonu średzkiego. Może uda się je ustalić w lokalnej prasie "z epoki". Dużym prawdopodobieństwem jest jednak, że żeton ten pełnił funkcję płatniczą za przejazd podobnie jak było to przy żetonach tramwajów miejskich.

      W 1843 r. powstała linia kolejowa łącząca Wrocław z Legnicą. Ówczesne władze Środy starały się, aby stacja kolejowa tej linii znalazła się w ich mieście. Niestety mimo ich zabiegów stację wybudowano ok. 3,5 km na północ od miasta. Przez następnych kilka dziesięcioleci z tego faktu byli zadowoleni tylko właściciele dorożek, którzy zbijali kasę na przewożeniu pasażerów między stacją a miastem. Dopiero prawdopodobnie w pierwszej połowie lat 20-tych władze miejskie uruchomiły połączenie autobusowe między stacją a miastem. Niestety nie udało mi się ustalić dokładnie kiedy to nastąpiło (np. we Wrocławiu regularna miejska komunikacja autobusowa działała od 1925 r.; choć wcześniej krótko funkcjonowały dwie linie w latach 1904-1905 i w 1914). W najstarszej dostępnej książce adresowej Środy 1925/26 (być może były wcześniejsze wydania) publikującej dane wg stanu na 01.12.1925, w rubryce Stadtische Betriebe, prócz wodociągów i elektrowni, figuruje "Autoverkehr nach dem Bahnhof" (komunikacja autobusowa/samochodowa do dworca). W następnej książce adresowej z 1928 r. (dane z marca 1928 r.) takie miejskie przedsiębiorstwo już nie figuruje. Nic w tym zresztą dziwnego, ponieważ w 1926 r. oddano do użytku bocznicę kolejową łączącą miasto ze stacją (obsługiwały ją składy motorowe/spalinowe?) i zapewne linia autobusowa straciła rację bytu.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Środa Śląska Neumarkt i. Schl. 10 Mosiądz Nie notowana

Emitent

STADTISCHER AUTOVERKEHR

      Tematyka żetonów komunikacji autobusowej nie została jeszcze opracowana w literaturze poświęconej bilonowi zastępczemu, a szkoda, bo wydaje się być niezwykle interesująca. Wydaje się, że emisji takich z ziem Polski może być więcej gdyż miejska komunikacja autobusowa musiała przecież funkcjonować w wielu innych miejscowościach.

      Oczywiście nie sposób w opracowaniu tym objąć wszystkich wystawców monet zastępczych i żetonów paramonetarnych, którzy wydawali go czy to dla zamknięcia obiegu pieniężnego, usprawnienia pracy, czy też dla potrzeb codziennego życia. Do ciekawych wystawców zaliczyć można Strzelnice, Gazety czy też Ochotniczą Straż Pożarną.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Toruń Thorn 25 Mosiądz PM 13256.3

Emitent

Strzelnica

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Grudziądz Graudenz 50 fenigów Mosiądz PM 5118.4

Emitent

Strzelnica

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Chojnów Haynau 5 Żelazo PM 6085.3

Emitent

Chojnowska Gazeta Miejska

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Grudziądz - 20 Brąz BS1 tIII s54 p1

Emitent

Kasyno Gazety Grudziądzkiej

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Grudziądz Graudenz 10 fenigów Brąz PM 5115.1

Emitent

Ochotnicza Straż Pożarna

      Prezentowane wyżej emisje posiadają pełne określenia emitenta, wiele jest jednak niestety takich, o których trudno powiedzieć coś konkretnego - widoczne na nich skróty, nazwiska, czy nawet nazwy własne niewiele już dzisiaj mówią - prezentuję kilka takich monet. Może ktoś z Państwa je zidentyfikuje?

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy - - 10 Mosiądz Nie notowana

Emitent

Johannisthal

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy - - 15 Mosiądz Nie notowana

Emitent

Johannisthal

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy - - 100 Aluminium Nie notowana

Emitent

A. Szałański

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy - - 10 Miedź BS2 tIV s59 p4

Emitent

B. Gajewski

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy - - 15 Mosiądz BS2 tIV s63 p3

Emitent

Emil Koczemb

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy - - 5 Mosiądz Nie notowana

Emitent

G.B. (Gustaw Becker)

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy - - 5 Miedź Nie notowana

Emitent

D.F.S.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy - - 50 Miedź Nie notowana

Emitent

ZG KA SKA

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy - - 50 Mosiądz Nie notowana

Emitent

S.C.M.

      Swoistą grupę tworzą żetony, które nazwę rozrywkowymi. Omówienie ich pozostawiłem na koniec z dwóch powodów. Po pierwsze płynnie przechodzą one w żetony, których nie można uznać za bilon zastępczy, po drugie ukazują ciągłą obecność żetonów monetarnych i paramonetranych w czasach obecnych.

      Prezentację rozpocznę od żetonów kasyn gier. Dość dobrze znane i poszukiwane są emisje kasyna z Sopotu - jeden z nich prezentuję, kolejny pochodzi z kasyna z Krakowa działającego w okresie II wojny światowej, trzeci żeton natomiast używany był przypuszczalnie w kasynie warszawskim.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Sopot Zoppot 20 Plastik BS1 tVIII s38 p10

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Kraków - 1 zł Cynk BS2 tI s76 p1

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Warszawa - b.n. Mosiądz Nie notowany

      O ile żetony kasyn gier zastępowały w pewnej mierze pieniądz oficjalny, a ich używanie wynikało głównie chyba z potrzeby eliminacji ewentualnych nadużyć krupierów, tak istnieje duża grupa żetonów do gier, niekoniecznie o hazardowym lecz o zabawowym charakterze Przykładem mogą być niżej przedstawione żetony karciane i bilardowy.

      Wśród żetonów zabawowych wiele różnych typów prezentują żetony z charakterystycznym napisem Spiel-marka po jednej stronie, po drugiej zaś zawierają przedstawienia zwierząt, przedmiotów, postaci historycznych itp. Dwa przykładowe prezentuję poniżej.

      Nie wspomniałbym o nich w opracowaniu na temat monet zastępczych i żetonów monetarnych, gdyż w żaden sposób nie można je za takie uznać, gdyby nie znane mi dwa ciekawe fakty. Niżej przedstawiam Spiel-Marke, która zaadaptowana została do obiegu pieniężnego poprzez nabicie na niej cyfry nominału i inicjałów wystawcy, tak jak to ma miejsce na omawianych wcześniej popularnych Wert-Markach.

      Przekazano mi również informację o podobnym kontrasygnowaniu innej Spiel-Marki nominałem 100 oraz napisem J. d. S. Rhein. Podana teza, iż tak przygotowane monety były w obiegu w więzieniach w Rynie, Mrągowie i Piszu wydaje mi się mało prawdopodobna. Może ktoś jednak posiada bliższe informacje na temat tych obiektów.

      Jeśli już o kontrasygnowaniu mowa, to wspomnieć również warto o wykorzystywaniu jako materiału do produkcji bilonu zastępczego monet emisji oficjalnych. Znana jest emisja z Sosnowca Sosnowieckich Kursów Rzemieślniczych, gdzie na monetach 10 halerzowych i 10 fenigowych z lat 1893 - 1911 wybito wgłębnie puncą Napis KURSY GOSPOD. SOSNOWIEC.

      Pragnę zaprezentować emisję pochodzącą zapewne ze Wschowy wystawcy, który opatrzył ją tylko inicjałami F S. Znana mi jest również emisja z Witnicy z literą B wybitą na cynkowej monecie 10 fenigowej z 1921 r. Myślę, ze emisje te należy wiązać z czasem wielkiej inflacji i gwałtownym spadkiem wartości pieniądza.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Wschowa Freustadt 50 fenigów Aluminium Nie notowana

      Jak już to napisałem wyżej żetony kasyn - a nawet szerzej rozrywkowe - pozwalają, zwrócić uwagę na fakt ciągłej obecności w naszym życiu emisji paramonetarnych. Te bowiem, nie są jak by się mogło wydawać już tylko reliktem przeszłości. Oto przykłady współczesnego żetonu kasyna.

      Równie liczne są spokrewnione poniekąd z wyżej prezentowanymi żetony do automatów rozrywkowych, jak niżej prezentowana grupa.

      Wśród współczesnych żetonów może trudno jest znaleźć monety zastępcze w ścisłym tego słowa znaczeniu, z całą pewnością znajdziemy jednak żetony rozliczeniowe, żetony płatnicze, czy nawet żetony zastawne (pomijając wszelkiego rodzaju emisje pamiątkowe i reklamowe.). Jak choćby prezentowany niżej żeton telefoniczny (emisja wewnętrzna odmiana niklowana), żeton do kawomatu, żeton parkingowy, żeton Pomorskiego Okręgu Wojskowego wydawany jako zastaw za sztućce.

      Niestety z pewnym żalem stwierdzić muszę, że emisje te nie są właściwie w ogóle opisywane i katalogowane. Prawdopodobnie za kilkadziesiąt lat kolejni zbieracze szukać będą informacji o tych obiektach, które są nam współczesne, i na które nawet nie zwracamy uwagi posługując się nimi. Zapewne znowu będzie to czas swoistych "odkryć".

W opisie żetonów PM oznacza katalog Peter Menzel "Deutsche Notmünzen und sonstige Geldersatzmarke 1840 - 1990" ,Gütersloh 1993, BS1 - B. Sikorski "Monety zastępcze i żetony Wielkopolski, Pomorza i Mazur" Katalog tom I-XI, Piła 2001, zaś BS2 katalog B. Sikorski "Monety zastępcze i żetony z zaborów rosyjskiego i austriackiego" tom I- VII, Piła 2000, gdzie cyfra rzymska oznacza tom, s - stronę p - pozycję.