W okresie I wojny światowej pojawiła się specyficzna forma monet zastępczych - monety przeznaczone dla obozów jeńców wojennych. Rolą tych emisji było organizowanie obrotu pieniężnego w obozach, monety te posiadały bowiem wartość obiegową wyłącznie na ich obszarze. Pieniądz obozowy odgrywał jeszcze jedną ważną rolę - miał uniemożliwić ucieczkę jeńcom, ci bowiem pozbawieni byli dostępu do pieniądza państwowego.

      Mówiąc o monetach obozów jenieckich należy dokonać ich podziału na dwie różne grupy tj. emisje urzędowe i emisje prywatne.

Emisje urzędowe.

      Emisje urzędowe zastępczych monet obozów jenieckich na ziemiach leżących w granicach Polski emitowano w 19 miejscowościach w których znajdowało się 21 obozów jenieckich. Różnica w liczbie miejscowości oraz obozów wynika z faktu podziału ich na żołnierskie (Kriegsgefangenlager) i oficerskie (Offiziergefangenlager), i nawet gdy obozy te sąsiadowały ze sobą posiadały one odrębny pieniądz.

      I tak będą to następujące miejscowości:

1. Bytów - Bütow - oficerski obóz jeniecki i żołnierski obóz jeniecki
przedstawiam monetę emisji obozu żołnierskiego

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Nominał	Metal	Nr katalogowy
Bytów	Bütow	5	Cynk	PM 2199.3

2. Dolna Grupa - Nieder-Gruppe - żołnierski obóz jeniecki

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Nominał	Metal	Nr katalogowy
Dolna Grupa	Neider Gruppe	50	Żelazo	PM 10166.4

3. Gdańsk-Przeróbka - Danzig-Troyl - oficerski obóz jeniecki i żołnierski obóz jeniecki
przedstawiam monetę emisji obozu żołnierskiego

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Nominał	Metal	Nr katalogowy
Gdańsk-Przeróbka	Danzig-Troyl	50	Cynk	PM 2692.5

4. Gniew - Mewe - oficerski obóz jeniecki

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Nominał	Metal	Nr katalogowy
Gniew	Mewe	100	Cynk	PM 9064.1

6. Lubań - Lauban - żołnierski obóz jeniecki

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Nominał	Metal	Nr katalogowy
Lubań	Lauban	10	Żelazo	PM 7738.4

7. Łambinowice - Lamsdorf - żołnierski obóz jeniecki

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Nominał	Metal	Nr katalogowy
Łambinowice	Lamsdorf	25	Żelazo	PM 7645.5

8. Łeba - Leba - żołnierski obóz jeniecki

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Nominał	Metal	Nr katalogowy
Łeba	Leba	200	Żelazo	PM 7780.2

9. Nysa - Neisse - oficerski obóz jeniecki

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Nominał	Metal	Nr katalogowy
Nysa	Neisse	5	Cynk	PM 9331.4

10. Piła - Schneidemühl - żołnierski obóz jeniecki

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Nominał	Metal	Nr katalogowy
Piła	Schneidemühl	50	Cynk	PM 12150.5

11. Piława Górna - Gnadenfrei - żołnierski obóz jeniecki

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Nominał	Metal	Nr katalogowy
Piława Górna	Gnadenfrei	5	Cynk	PM 4923.7

12. Rydzyna - Reisen - oficerski obóz jeniecki

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Nominał	Metal	Nr katalogowy
Rydzyna	Reisen	10	Cynk	PM 11497.3

13. Skalmierzyce - Skalmierschütz - żołnierski obóz jeniecki

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Nominał	Metal	Nr katalogowy
Skalmierzyce	Skalmierschütz	10	Żelazo	PM 12558.4

14. Stargard - Stargard i. Pom. - żołnierski obóz jeniecki

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Nominał	Metal	Nr katalogowy
Stargard	Stargard i. Pom.	2	Cynk	PM 12766.3

15. Szczecin Dąbie - Altdamm - żołnierski obóz jeniecki

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Nominał	Metal	Nr katalogowy
Szczecin Dąbie	Altdamm	2	Cynk	PM 160.2

16. Szprotawa - Sprottau - żołnierski obóz jeniecki

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Nominał	Metal	Nr katalogowy
Szprotawa	Sprottau	10	Żelazo	PM 12731.4

17. Tuchola - Tuchel - żołnierski obóz jeniecki

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Nominał	Metal	Nr katalogowy
Tuchola	Tuchel	2	Cynk	PM 13403.2

19. Żagań - Sagan - żołnierski obóz jeniecki

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Nominał	Metal	Nr katalogowy
Żagań	Sagan	10	Żelazo	PM 11944.4

      Obecnie skatalogowano 107 monet z tych obozów

      Jak można zauważyć szata graficzna tych monet jest bardzo skromna i składa się na nią wyłącznie nazwa obozu i nominał uzupełnione niekiedy elementami zdobniczymi w formie obwódek.. Formy tych monet są różne od porządnie wybitych monet dwustronnych, poprzez jednostronne z pustym rewersem, aż po brakteaty z negatywem stempla na rewersie. Warto zaznaczyć, że są to chyba ostatnie brakteaty w naszej numizmatyce. Omawiane emisje wybite są wyłącznie w żelazie i w cynku, czasem powierzchnia ich zabezpieczona jest przed korozją powłoką ochronną z innego metalu - przede wszystkim z niklu, mosiądzu lub kadmu. Wśród większości tych monet nie występują odmiany stempli i metalu, poszczególne emisje były więc bite jedną parą stempli, a więc można pośrednio wnioskować, o niewielkich nakładach tych monet. Szacuje się bowiem, że przeciętna techniczna wytrzymałość pary stempli pozwalała na wybicie do 10 tyś. sztuk monet. Ogólnie nie jest znana wielkość poszczególnych emisji, tezę tą jednak potwierdza ilość monet zamówionych dla obozu w Rydzynie, gdzie dla 6 nominałów wybito 35 tyś szt. monet. Mimo niewielkich nakładów tych monet ceny ich na rynku kolekcjonerskim są stosunkowo niskie - znacznie niższe można by rzec od pewnych monet miejskich o porównywalnych nakładach czy też monet wystawców prywatnych.

      Niektóre monety, jak choćby prezentowana z obozu w Piławie Górnej posiadają dodatkowe elementy rozróżniające je z innych monet z tej emisji - w tym przypadku będą to dobite punca litery K G (znane są bowiem monety bez konsygnatury) - nie jest znane dokładnie przeznaczenie tej konsygnatury, stawiana jest teza, że mogły być one wykorzystywane na terenie kantyny obozowej. Podobnie nie jest znane przeznaczenie rozróżnienia części emisji monet z obozów w Stargardzie i Zgorzelcu perforowanymi otworami.

      Wszystkie monety emisji urzędowych obozów jenieckich nie są datowane. W niektórych publikacjach zawarte są sugestie, iż monety te zostały wprowadzone do obiegu dopiero w 1918 roku, co wiąże się z datą wprowadzenia przez pruskiego ministra wojny rozporządzenia zakazującego z dniem 15 stycznia 1918 roku posiadania pieniądza ogólnopaństwowego przez jeńców wojennych a tym samym nakazujące wprowadzenie do obiegu pieniądza obozowego we wszystkich obozach. B. Sikorski w swej pracy podważa tą tezę sugerując nawet, iż w części obozów monety te mogły wejść do obiegu już w 1916 roku.

Emisje prywatne.

      Monety emitentów prywatnych przeznaczone dla jeńców wojennych w czasie I wojny światowej służyły do opłacania niewolniczej pracy w zakładach przemysłowych takich jak kopalnie, huty czy kamieniołomy. W literaturze tematu zawarta jest śmiała teza, że bardzo prawdopodobne jest istnienie monet jenieckich z prawie wszystkich kopalń węgla kamiennego na Górnym i Dolnym Śląsku, jak i z wielu kopalń innych surowców mineralnych oraz z większych zakładów przemysłowych. Wśród monet dla jeńców wojennych są również emisje Domów Noclegowych, jak prezentowana niżej moneta z Radlina. Faktyczne ustalenie jednak wszystkich emisji wydaje się niemożliwe. Część emisji mogła się przecież nie zachować. Wykonane były one bowiem z tak nietrwałych materiałów jak cynk czy żelazo. Problematyczne również bywa rozróżnienie poszczególnych emisji wewnątrzzakładowych od emisji przeznaczonych dla jeńców wojennych. Wiadomo jest bowiem, że nie wszystkie emisje powstały z myślą o zaopatrzeniu jeńców w środki płatnicze. Niekiedy jeńcy korzystali z wewnątrzzakładowego pieniądza opatrzonego dodatkowymi znakami - jak w przypadku Spółki Akcyjnej Przemysłu Stalowego i Żelaznego Archimedes we Wrocławiu - lub otrzymywali pieniądz uprzednio wycofany. Znane są także sytuacje odwrotne, gdy pieniądz jeniecki po zakończeniu obiegu wewnątrzobozowego (wskutek likwidacji obozu) pozostawał pieniądzem zakładowym jak było w zakładzie Morgensterna "Silesia" w Marcinkowicach.

      Na zakończenie pragnę zaprezentować kilka monet emitentów prywatnych przeznaczone dla jeńców wojennych.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Wrocław Breslau 50 Cynk PM 2030.1

Emitent

Spółka Akcyjna Przemysłu Stalowego i Żelaznego Archimedes

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Szklary Gläsendorf 5 Cynk PM 4146.2

Emitent

Gwarctwo Śląskich Zakładów Niklowych

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Boguszów Gottesberg 10 Cynk BS t1s32p3 PM 5084.4

Emitent

Śląskie Zakłady Węglowe i Koksownicze

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Nieboczyce Niedobschütz 200 Cynk PM 10192.8

Emitent

Kopalnia Rzymianin

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Radlin Radlin 50 Cynk PM 11285.4

Emitent

Dom Noclegowy Kopalni Emma

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Wałbrzych Waldenburg 50 Cynk PM 13665.3

Emitent

Książęca Dyrekcja Górnicza

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Wałbrzych Waldenburg 10 Cynk PM 13670

Emitent

Zakłady Górnicze Węgla Kamiennego von Kulmiza

Monety skatalogowano na podstawie Peter Menzel "Deutsche Notmünzen und sonstige Geldersatzmarke 1840 - 1990", Gütersloh 1993