Pierwszą z omawianych przeze mnie grupą bilonu zastępczego będą emisje lokalne. Marginalnie występujące w XVII i XIX wieku wystąpiły wręcz masowo w latach 1916-1923 na obszarach Cesarstwa Niemieckiego, w tym również na wchodzących w jego skład ziemiach polskich, stąd też tym właśnie emisjom poświęcę całą uwagę. Wspomnę tylko, iż z wcześniejszych emisji ciekawe miejsce zajmuje "pieniądz w oblężeniu Zamościa". Zaliczany jest on bowiem do monet zastępczych, a to z racji specyficznej sytuacji jego wybicia. Monet tych bowiem nie emitował organ powołany przez państwo, a emisja ta nastąpiła wobec potrzeby zaspokojenia wymagań rynku pieniężnego wewnątrz fortecy. Podobnie rzecz ma miejsce w przypadku emisji z lat 1916-1922 (okres emisji został zawężony do roku 1922, gdyż po tej dacie nie występują już monety lokalne na ziemiach polskich).

      Wybuch I wojny światowej w znaczny sposób zachwiał obiegiem pieniądza w państwach w niej uczestniczących, szczególnie zaś na obszarze Cesarstwa Niemieckiego. Zawieszenie wymienialności waluty na złoto poderwało zaufanie do pieniądza papierowego i spowodowało zniknięcie z rynku najpierw monet złotych i srebrnych a następnie także bilonu. Stan taki spowodował paraliż handlu i uniemożliwiał dokonywanie wszelkich drobnych płatności, gdyż właśnie brak pieniądza zdawkowego był najbardziej odczuwalny w codziennym życiu. Sytuacja ta więc wymusiła na lokalnych władzach administracyjnych oraz na niektórych przedsiębiorstwach prywatnych wprowadzenie do obiegu już w pierwszych dniach wojny pieniądza zastępczego. Skupiając się na emisjach lokalnych stwierdzić trzeba, że w latach 1914-1915 pierwotnie były to bony, które doraźnie poprawiły sytuację, jednakże z czasem ponownie nastąpił wyraźny brak w obiegu pieniądza zdawkowego. Wznowiono więc emisję bonów, ale równocześnie zaczęto wydawać bardziej od nich trwały zastępczy pieniądz monetarny. Pierwsze monetarne emisje lokalne na ziemiach polskich ukazały się na początku 1916 roku. Pierwotnie były to głównie emisje cynkowe, jednakże już w roku 1918 ok. 90 % emisji bitych było w żelazie. Jako, iż zarówno cynk jak i żelazo są metalami podatnymi na korozję częstokroć dla przedłużenia żywotności monet stosowano różnego rodzaju powłoki ochronne. Znanych jest również kilka emisji wybitych w aluminium oraz jedna domniemana emisja obiegowa miasta Lubina wydana na tekturze.

      Poza emisjami metalowymi ciekawym faktem z tego okresu są emisje z porcelany i kamionki. Wydania te mają raczej charakter kolekcjonerski niż obiegowy, jednak ślady zużycia na niektórych egzemplarzach świadczy, iż używane były one także w obiegu. Monety takie na ziemiach polskich emitowały miasta Bolesławiec, Goleniów, Kostrzyń, Syców, Wałbrzych, Zielona Góra i Ziębice. Gro z tych monet wyprodukowanych zostało w znanej manufakturze miśnieńskiej. Prezentuję kilka przykładów takich monet:

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Rok	Metal	Nr katalogowy
Bolesławiec	Bunzlau	1921	Kamionka	PM 2208.8

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Rok	Metal	Nr katalogowy
Syców	Gross Wartenberg	1921	Brązowa porcelana	PM 5289.3

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Rok	Metal	Nr katalogowy
Wałbrzych	Waldenburg Schl.	1921	Zielona porcelana	PM 13668.1

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Rok	Metal	Nr katalogowy
Zielona Góra	Grünberg Schl.	1921	Brązowa porcelana	PM 5305.2

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Rok	Metal	Nr katalogowy
Ziębice	Münsterberg	bd	Brązowa porcelana	PM 9837.13

      Bilon lokalny emitowało 113 wystawców ze 109 miejscowości położonych na ziemiach polskich wydając łącznie 180 emisji monetarnych. Dają nam one możliwość wyróżnienia ponad 400 typów monet lokalnych, oraz z górą drugie tyle ich ważniejszych odmian. Nakłady monet miejskich wynosiły zazwyczaj od kilku tysięcy sztuk w miejscowościach o niewielkiej liczbie mieszkańców jak np. 8205 szt. dla monety 50 fenigów z Iławy

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Rok	Metal	Nr katalogowy
Iława	Deutsch Eylau	1916-1917	Cynk	PM 2835.2

aż do ponad miliona jak to jest w przypadku 10 fenigów z Poznania o nakładzie 1000080 szt.

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Rok	Metal	Nr katalogowy
Poznań	Posen	1917	Cynk	PM 11124.1

      Okres obiegu bilonu lokalnego trwał od kilku miesięcy do kilku lat, ale wyjątkowo tylko zaznaczano go na monetach.
Np. Gültig bis Ende 1922 (ważne do końca 1922 r.) na monetach ze Szczecina

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Rok	Metal	Nr katalogowy
Szczecin	Stettin	1920	Cynk	PM 12887.3

lub Gültig bis zum öffentlichen aufruf (ważne do czasu oficjalnego wycofania) na monetach Stronia Śląskiego.

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Rok	Metal	Nr katalogowy
Stronie Śląskie	Seitenberg	1919	Żelazo	PM 12463.2

      Do wystawców monet lokalnych na ziemiach polski zalicza się emisje zarządów miejskich, gminnych i powiatowych oraz miejskie kasy oszczędnościowe, a także pewnych emitentów prywatnych, których emisje zostały dopuszczone przez miejscowe władze administracyjne do obiegu na prawach monet lokalnych. Monetami lokalnymi stały się również żetony na cukier wydane przez Zarząd Miejski i Zarząd Powiatowy w Chojnicach.

Przykładem emisji zarządu miasta będzie moneta z Krotoszyna

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Rok	Metal	Nr katalogowy
Krotoszyn	Krotoschin	bd	Cynk	PM 7554.4

Emisji zarządu powiatu - moneta z Inowrocławia

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Rok	Metal	Nr katalogowy
Inowrocław	Hohensalsa	bd	Żelazo	PM 6498.10

Emisji zarządu gminy - moneta z Zaborza

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Rok	Metal	Nr katalogowy
Zaborze	Zaborze O/S	bd	Cynk	PM 14440.1

Emisji miejskiej kasy oszczędnościowej - moneta z Ząbkowic Śląskich

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Rok	Metal	Nr katalogowy
Ząbkowice Śląskie	Frankenstein Schl.	1917	Żelazo	PM 4148.6

Moneta emisji prywatnej - Towarzystwa Kupieckiego z Oleśnicy

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Rok	Metal	Nr katalogowy
Oleśnica	Oels i. Schl.	1918	Żelazo	PM 10605.2

      Omawiane emisje wydawane były bez oficjalnego zezwolenia władz państwowych, jednakże za milczącą ich zgodą. Emisje te mimo iż naruszały obowiązujące prawo były jednak koniecznością. Aby uchronić się przed zarzutem bezprawnego wydawania pieniędzy wydawcy ich umieszczali na monetach rozmaite nazwy mające odróżnić je od pieniądza oficjalnego i podkreślić zastępczy ich charakter. Częstokroć bowiem emisje te tłumaczono jako znaczki wartościowe służące do wydawania reszty lub znaczki oszczędnościowe jak było w przypadku emisji kas oszczędnościowych. Był to oczywiście tylko pewien wybieg, gdyż monety te były faktycznie pieniądzem.

      I tak najczęściej spotykanym określeniem jest KLEINGELDERSATZMARKE, co w swobodnym tłumaczeniu oznacza "znaczek zastępujący pieniądz zdawkowy"

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Rok	Metal	Nr katalogowy
Głuchołazy	Ziegenhals	1918	Żelazo	PM 14521.6

często zapis ten można spotkać w skróconej wersji jako KLEINGELDERSATZ, ERSATZGELD, ERSATZGELDMARKE lub GELDERSATZMARKE

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Rok	Metal	Nr katalogowy
Gorzów Wielkopolski	Landsberg a/W.	bd	Żelazo	PM 7675.10

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Rok	Metal	Nr katalogowy
Szczecin	Stettin	1917	Cynk	PM 12887.2

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Rok	Metal	Nr katalogowy
Oborniki	Obornik (Posen)	1917	Cynk	PM 10582.2

Równolegle do tych określeń w trakcie wojny stosowano także nazwy KRIEGSGELD (pieniądz wojenny), KRIEGSNOTGELD (pieniądz wojenny wydany z konieczności), a po zakończeniu działań wojennych określenie NOTGELD (pieniądz wydany z konieczności)

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Rok	Metal	Nr katalogowy
Nidzica	Neidenburg	1918	Żelazo	PM 9924.2

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Rok	Metal	Nr katalogowy
Toruń	Thorn	1918	Cynk	PM 13257.1

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Rok	Metal	Nr katalogowy
Połczyn Zdrój	Polzin	1919	Żelazo	PM 11093.1

natomiast emisje Miejskich Kas Oszczędnościowych otrzymały nazwę SPARMARKE czyli "znaczek oszczędnościowy"

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Rok	Metal	Nr katalogowy
Środa Śląska	Neumarkt Schl.	1917	Cynk	PM 10020.2

rzadkością są emisje nie posiadające napisu określającego ich zastępczy charakter.

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Rok	Metal	Nr katalogowy
Gryfino	Greifenhagen	bd	Żelazo	PM 5126.1

      Na zakończenie tego wywodu o monetach lokalnych, a w celu podkreślenia ich atrakcyjności jako obiektu zbieractwa i to już od czasu kiedy były one jeszcze w obiegu przytoczyć chcę ciekawy fakt ich fałszowania przez niemieckiego zbieracza i handlarza Brunona Röttinera, który miał miejsc na początku lat 20-tych. Zlecił on bowiem firmie Lauera z Norymbergii, która to firma wykonała znaczą ilość ogólnej emisji monet lokalnych, dodatkowe wykonanie szeregu rzadszych monet z miejscowości leżących już wówczas na obszarach Francji i Polski. Fałszerstwo polegało na wybiciu dodatkowych monet stemplem oryginalnym, bądź też na wybiciu monet w innym metalu, w innym kształcie, różnymi kombinacjami awersów i rewersów lub nowymi, nieznanymi wcześniej stemplami. Nakład fałszywych monet wynosił po 100 szt. każdego typu i zostały one rozprowadzone wśród zbieraczy jako odpowiednio drogie rzadkości. Przestępstwo zostało jednak ujawnione, a Röttiner został skazany na 3 m-ce więzienia i 100 złotych marek grzywny. Wśród sfałszowanych przez Röttinera monet jest 58 typów z 22 miejscowości leżących na ziemiach polskich.

      Jako przykład takiego fałszerstw prezentuję monetę 50 pf. z miejscowości Śmigiel, która różni się od oryginału rodzajem stempla użytego dla rewersu. Obwódka wokół cyfry wartości na oryginale jest sznurowa, na fałszerstwie natomiast perełkowa.

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Rok	Metal	Nr katalogowy
Śmigiel	Schmigiel	1917	Żelazo	PM 12139.5 - falsyfikat

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Rok	Metal	Nr katalogowy
Śmigiel	Schmigiel	1917	Żelazo	PM 12139.4 - oryginał

Monety skatalogowano na podstawie Peter Menzel "Deutsche Notmünzen und sonstige Geldersatzmarke 1840 - 1990", Gütersloh 1993

WYKAZ MIEJSCOWOŚCI EMITUJĄCYCH PIENIĄDZ LOKALNY NA ZIEMIACH POLSKICH W LATACH 1916 - 1922