O emisjach przemysłowych wspomniałem już pisząc na temat emisji prywatnych dla jeńców wojennych. Monety, które przeznaczone były dla jeńców poza uzupełnieniem brakującego w obiegu bilonu miały również na celu zamknięcie obiegu pieniężnego. Wydaje się, iż taki właśnie taki był charakter pierwszych emisji przemysłowych, które powstały przecież w okresie gdy nie istniały obiektywne przesłanki wprowadzenia do obiegu monet zastępczych w miejsce brakującego pieniądza państwowego. Celem ich wystawców mogło być więc zamknięcie obiegu pieniężnego w obrębie fabrycznej kantyny.

      Znane XIX wieczne emisje przemysłowe pochodzą właściwie z wszystkich zaborów a różnice w ilości tych emisji wynikają właściwie ze stopnia uprzemysłowienia poszczególnych ziem, jednakże już w okresie I wojny światowej z użyciem bilonu wewnętrznego w firmach przemysłowych mamy do czynienia właściwie na terenach należących do Niemiec, a ilość tych emisji była ogromna.

      I tak z terenów zaboru rosyjskiego odnotować należy interesujące emisje pochodzące z Kielecczyzny a dokładniej z Zagłębia Staropolskiego, sporą grupę pozycji z Zagłębia Dąbrowskiego, oraz emisje pochodzące z okręgów białostockiego i łódzkiego.

      Emisje przemysłowe z Galicji przybierały najczęściej formę deputatów żywnościowych, które omówię odrębnie. Wspominając już jednak o żetonach deputatowych z zakładów przemysłowych dodać należy, iż także używane one były na terenie pozostałych zaborów i będą to zarówno żetony posiłkowe, żetony na dodatkową rację chleba czy też żetony piwne.

      Zakłady emitujące pieniądz wewnętrzny były niezwykle liczne i bardzo różne Na terenie Śląska były to więc przede wszystkim kopalnie, ich zarządy, inspekcje górnicze, huty, zakłady przemysłu maszynowego itp. Oto kilka przykładów takich monet:

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Jelenia Góra Hirschberg 50 Cynk-Nikiel PM 6405.4

Emitent

Zakłady budowy maszyn STARKE i HOFFMANN

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Królewska Huta Königshütte 50 Cynk-Nikiel PM 7396.1

Emitent

Zarząd Huty Królewskiej

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Lubawka Liebau i Schl. 10 Cynk PM 8233.2

Emitent

Tkalnia H. i F. Wiharda

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Mysłakowice Erdmannsdorf 25 Cynk PM 3713.2

Emitent

Mysłakowicka spółka akcyjna

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Opalanki Henriettenhütte 10 Żelazo PM 6255.2

Emitent

Książęce Zakłady Żelazne i Emaliernia

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Wrocław Breslau 1 Cynk PM 2030.1

Emitent

Fabryka maszyn i odlewnia żeliwa A. Niedlicha i spółki

      Ze względu na ciekawy ich charakter warto zaprezentować emisję Zakładów tekstylnych Meyer-Kauffman z Jedliny.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Jedlina Tanhausen 5 Papier BS3 tX s60 p1

Emitent

Zakłady tekstylne Meyer-Kauffman

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Jedlina Tanhausen 10 Papier BS3 tX s60 p2

Emitent

Zakłady tekstylne Meyer-Kauffman

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Jedlina Tanhausen 20 Papier BS3 tX s61 p3

Emitent

Zakłady tekstylne Meyer-Kauffman

      Dla Wielkopolski charakterystyczne są natomiast monety zastępcze zakładów przemysłu spożywczego - zaprezentuje dwie monety cukrowni z Gostynia.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Gostyń Gostyn 25 Cynk BS1 tIII s45 p1

Emitent

Cukrownia

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Gostyń Gostyn 50 Cynk PM 5055.1

Emitent

Cukrownia

      Poza emisjami monetarnymi, które przedstawiłem wyżej oraz wzmiankowanymi żetonami deputatowymi na terenie zakładów przemysłowych używano żetonów, które pieniądzem nie były ale uznaje się, iż wchodzą w zakres bilonu zastępczego jako rozliczeniowe żetony paramonetarne. Sporną kwestią jest zakwalifikowanie do tej grupy żetonów materiałowych (Werkstoffmarken), które służyły do pobierania materiałów potrzebnych do wykonania pracy, takich jak olej, benzyna itp.

      Żetonem rozliczeniowym będzie jednak prezentowany niżej żeton na 1 wózek margla pochodzący z leżącej koło Zawiercia miejscowości Wysoka.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Nominał Metal Nr katalogowy Wysoka - 1 wózek margla Mosiądz BS2 t IV s38 p2

Emitent

Cementownia

      Kończąc omawianie emisji przemysłowych pragnę wspomnieć o równie licznych żetonach zakładowych, które ze względu na swoje przeznaczenie nie mogą być uznane za bilon zastępczy. Są one jednak zbierane, omówię więc najbardziej charakterystyczne ich grupy.

      Wyszczególnić należy więc grupę żetonów kontrolnych (Kontrollmarken). Umieszczona na nich była nazwa zakładu i miejscowości oraz dobity puncą numer żetonu, który przypisany był do konkretnego pracownika. Żetony te posiadają otwór w celu zawieszania ich na tablicy kontrolnej. Żetony te służyły do kontroli pracowników przychodzących lub wychodzących z terenu zakładu.

      Kolejną grupą będą żetony narzędziowe (Wertkzeugmarken), które można uznać za żetony zastawne. One również posiadały nazwę zakładu i miejscowości oraz wybity puncą numer pracownika, a także otwór. Posiadane przez poszczególnych pracowników żetony umożliwiały im pobranie z narzędziowni potrzebnych narzędzi - żeton pozostawał w narzędziowni jako pokwitowanie pobrania i oddawany było z powrotem, gdy pracownik rozliczył się z narzędzi po zakończeniu pracy.

      Ostatnią grupą o której pragnę wspomnieć będą żetony, które również mają charakter żetonów zastawnych, a używane były w zakładach prowadzących działalność usługową. Żetony te służyły do pokwitowania przyjęcia do naprawy urządzeń czy też przedmiotów i zwracane były przez klienta przy odbiorze ich z naprawy.

      W opracowaniu tym zasygnalizowano jedynie istnienie różnego charakteru żetonów, które używane były na terenie zakładów przemysłowych, a nie będących żetonami zastępczymi. Tego typu obiektów może być znacznie więcej.

Monety skatalogowano na podstawie Peter Menzel "Deutsche Notmünzen und sonstige Geldersatzmarke 1840 - 1990", Gütersloh 1993 oraz BS1 - B. Sikorski "Monety zastępcze i żetony Wielkopolski, Pomorza i Mazur" Katalog tom I-XI, Piła 2001, BS2 - B. Sikorski "Monety zastępcze i żetony z zaborów rosyjskiego i austriackiego" tom I-VII, Piła 2000, zaś BS3 - B. Sikorski "Śląskie monety zastępcze" katalog tom I-XII Piła 1998, gdzie cyfra rzymska oznacza tom, s - stronę p - pozycję.