Mówiąc o emisjach wojskowych mam głównie na myśli monety emitowane przez spółdzielnie żołnierskie, kantyny i kasyna wojskowe, a służące do udzielania pożyczek, których nie można było wydać poza jednostką wojskową.
System taki został wprowadzony pod koniec XIX wieku w armii rosyjskiej i funkcjonował do I wojny światowej w stołownikach i bufetach klubów oficerskich, rzadziej podoficerskich w garnizonach i oddziałach armii rosyjskiej, w tym także stacjonujących do 1914 roku w zachodnich granicach imperium, a więc na ziemiach polskich.
Również w armii niemieckiej najprawdopodobniej w latach 1914 - 1918 wprowadzono do obiegu pieniądz wojskowy. Pieniądz ten emitowany był przez kantyny koszarowe i okrętowe armii i floty pruskiej. Monety te są podobnie jak emisje z armii rosyjskiej słabo poznane oraz słabo rozpoznawalne. Przypisanie konkretnej emisji do ziem polskich wymaga bowiem odpowiednie znajomości dyslokacji wojsk i floty.
Emisje armii niemieckiej pragnę zobrazować dwiema przykładowymi monetami:
Jak już wspomniałem wyżej monety spółdzielni wojskowych pełniły rolę marek kredytowych, a ich główną rolą było uproszczenie rozliczenia kredytobiorców ze spółdzielnią. Taki też charakter miały emisje spółdzielni wojskowych z II RP wydawane w latach 1925 - 1939. Otrzymany kredyt w postaci owych właśnie marek można było realizować w sklepach spółdzielni - te zaś mieściły się głównie na terenie koszar. Obecnie skatalogowanych jest ponad 1000 monet i żetonów pochodzących ze spółdzielni wojskowych. Emitentami tych monet były spółdzielnie wojskowe pułków piechoty, kawalerii, artylerii, marynarki wojennej, szkół wojskowych, poszczególnych garnizonów, korpusu ochrony pogranicza, służb wojskowych takich jak szpitale czy też zakłady amunicji oraz instytucji zmilitaryzowanych jak np. warsztaty marynarki wojennej.
Prezentuję kilka przykładów takich monet.
Wielkość emisji monet spółdzielni wojskowych nie przekraczała 5 tyś szt. dla najliczniej wybijanego nominału tj. monety jednozłotowej. Większość emisji tych monet układa się w charakterystyczne ciągi nominałów obejmujące monety 10 gr, 20 gr, 50 gr i 1 zł, Niektóre emisje posiadają nominały dodatkowe w postaci monet 5 gr, 2 zł i 5 zł. Monety pochodzące z łódzkiej wytwórni B. Grabskiego posiadają dość ujednoliconą formę. - wyróżnia się właściwie 11 typów rewersów dla tych monet, na których obok określenia nominału najczęściej spotykanym napisem jest "MARKA KREDYTOWA". Awersy monet spółdzielni wojskowych zawierają nazwę spółdzielni, która emitowała monety. Część monet posiada utajnioną nazwę spółdzielni jak choćby "ZACISZE", "MROZY", "SYBIRAK" czy też "ŻAGIEL". Na awersach obok nazwy emitenta pojawiają się niekiedy wyobrażenia Kościuszki, Batorego, odznaki pułkowej czy też symbole spółdzielczości.
Ciekawym faktem wśród emisji wojskowych jest wykorzystywanie nadwyżek monet jednego wystawcy przez innego wystawcę. Dotyczy to najczęściej kasyn oficerskich i podoficerskich tego samego pułku. Dokonywano tego przez prosty zabieg dobicia na monetach puncami symboli nowego emitenta. Spotykane są również dobite punce innych spółdzielni w garnizonie. Odnajdywane są również monety z przewierconymi lub przebitymi na wylot otworami, prawdopodobnie wycofane z obiegu i skasowane. Przykładem będzie moneta 2 pp Legionów (Pińczów - Sandomierz).
Trafiają się również punce literowe lub rysunkowe o nieustalonym przeznaczeniu jak punca & na monecie Dyonu Szkolnego Żandarmerii z Grudziądza.
Inną ciekawostką są istniejące wśród emisji wojskowych znaki rozliczeniowe o charakterze żetonów kelnerskich omówionych w dalszej części opracowania. Taki bowiem charakter przypisuje się emisji z Kasyna Podoficerskiego 2 pułku piechoty Legionów w Sandomierzu, noszącej na rewersach napisy "1 śniadanie" i "1 kolacja".
Podsumowując tą krótką charakterystykę emisji wojskowych należy podkreślić, iż monety spółdzielni woskowych należą dziś do rzadkich i szczególnie poszukiwanych. Warto również dodać, że mimo intensywnych badań nadal dalekie jest kompletne skatalogowanie wszystkich emisji.
Pragnę zaprezentować dzięki uprzejmości Pana Leszka Łukasika dwie monety kasyna oficerskiego 4 pułku lotniczego z Torunia nieznane z literatury tematu.
Monety skatalogowano na podstawie R. Kokott, B. Sikorski "Monety zastępcze wojska polskiego 1925-1939" katalog, tom I-VI, Piła 2002