Kary za nielegalne poszukiwania ukrytych lub porzuconych zabytków

Nowelizacja ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, która weszła w życie 1 stycznia 2018 roku, bardzo korzystnie wpłynęła na ochronę zabytków archeologicznych w naszym kraju – co stwierdzamy na podstawie informacji pochodzących zarówno od archeologów, jak i danych z urzędów konserwatorskich.

Obecnie prowadzenie poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków, w tym przy użyciu wszelkiego rodzaju urządzeń elektronicznych i technicznych oraz sprzętu do nurkowania, bez pozwolenia konserwatora zabytków podlega karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2; podlega również grzywnie (art. 109c ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami).

Niewątpliwie najbardziej zauważalnymi tendencjami jest zanik handlu zabytkami archeologicznymi w Internecie i zanik prezentowania swoich „znalezisk” przez tzw. poszukiwaczy skarbów na stronach internetowych, przede wszystkim na Facebooku.

Co najbardziej nas cieszy, to zauważalne zwiększanie się liczby wydawanych przez konserwatorów pozwoleń na poszukiwania. Ma to dla ochrony dziedzictwa archeologicznego szczególne znaczenie, ponieważ osoba chcąca uzyskać pozwolenie na poszukiwania zabytków musi przedstawić konserwatorowi zabytków mapkę z zaznaczonym terenem planowanych poszukiwań, na której wprowadzana jest lokalizacja stanowisk archeologicznych i ich stref ochronnych, czyli obszarów, gdzie poszukiwań prowadzić nie wolno. Stanowiska archeologiczne znajdują się w wojewódzkiej ewidencji zabytków i na tej podstawie podlegają ochronie prawnej.

Środowisko archeologów od dawna wnioskowało za zaostrzeniem przepisów dotyczących nielegalnych poszukiwań zabytków przez tzw. poszukiwań skarbów, zgłaszając bardziej radykalne sugestie.

Mamy nadzieję, że dobre efekty przyniesie także przygotowywany przez MKiDN program wsparcia działań edukacyjnych tłumaczących, czym jest dziedzictwo, w tym archeologiczne, i dlaczego jego wartość uzależniona jest od kontekstu znalezienia i wykonania dokumentacji. Zabytki archeologiczne nie są przez specjalistów pozyskiwane dla ich cech wyjątkowości, lecz stanowią źródło badań naukowych.

"Środowisko archeologów od dawna wnioskowało za zaostrzeniem przepisów dotyczących nielegalnych poszukiwań zabytków przez tzw. poszukiwań skarbów, zgłaszając bardziej radykalne sugestie." Ciekawe co na to "kolaboranci". Jeśli tak ma wyglądać współpraca ze środowiskiem archeo to bawcie się chłopcy i dziewczęta sami...

DEKLARACJA WS. DETEKTORYSTÓW
Deklaracja polskiego środowiska archeologicznego w sprawie dewastacji stanowisk archeologicznych przez osoby posługujące się wykrywaczami metali

Preambuła
• Odwołując się do polskich i międzynarodowych archeologicznych kodeksów etycznych, a zwłaszcza do Dziesięciorga przykazań archeologiczno-przedhistorycznych, sformułowanych przez Erazma Majewskiego w 1905 roku, do Kodeksu praktyki Europejskiego Stowarzyszenia Archeologów z 1997 roku, do Zbioru zasad postępowania i norm etycznych środowiska archeologów w Polsce, przyjętego przez Komitet Nauk Pra- i Protohistorycznych PAN w 2003 roku oraz do Kodeksu postępowania członka Stowarzyszenia Naukowego Archeologów Polskich z 2010 roku, a także do Kodeksu etyki dla muzeów, opracowanego przez ICOM w 2004 roku;
• mając na względzie międzynarodowe normy ochrony zabytków archeologicznych sformułowane m.in. w Zaleceniu UNESCO z 1956 roku na temat międzynarodowych zasad, które winny być stosowane podczas wykopalisk archeologicznych, w Zaleceniu UNESCO z 1978 roku dla ochrony ruchomych dóbr kultury, w Zaleceniu Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy z 1981 roku na temat wykrywaczy metali i archeologii oraz w Międzynarodowej Karcie Ochrony i Zarządzania Dziedzictwem Archeologicznym ICOMOS (Karcie Lozańskiej) z 1990 roku;
• respektując ratyfikowane przez Polskę międzynarodowe konwencje dotyczące ochrony zabytków archeologicznych, a zwłaszcza Konwencję UNESCO z 1970 roku dotyczącą środków zmierzających do zakazu i zapobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu własności dóbr kultury oraz Europejską konwencję o ochronie dziedzictwa archeologicznego (poprawioną) z 1992 roku, zwaną Konwencją maltańską;

my, niżej podpisani przedstawiciele polskiego archeologicznego środowiska akademickiego, muzealnego, konserwatorskiego i środowiska wykonawców kontraktowych badań archeologicznych, zgromadzeni 14 maja 2012 roku w Warszawie, głęboko zaniepokojeni niszczeniem coraz większej liczby stanowisk archeologicznych w Polsce przez amatorskie, sprzeczne z prawem rozkopywania przez osoby posługujące się elektronicznymi urządzeniami do wykrywania metali oraz inicjatywami na rzecz zmiany obowiązującego w naszym kraju prawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, stwierdzamy, co następuje:

Art. 1
Dziedzictwo archeologiczne jest delikatnym, narażonym na łatwe zniszczenie, nieodtwarzalnym i skończonym zasobem kulturowym ludzkości. Ponieważ jest ono własnością wspólną społeczeństwa, w jego imieniu dziedzictwem archeologicznym opiekują się i zarządzają nim we wspólnym interesie służby konserwatorskie, wspierane wiedzą przez archeologów i instytucje naukowe, muzealne i konserwatorskie, zapewniające powszechny dostęp do dziedzictwa archeologicznego i wartości, które ono ze sobą niesie. Dlatego też ruchome zabytki archeologiczne powinny pozostawać własnością Skarbu Państwa.

Art. 2
Archeologia nie jest nauką jedynie o starożytnych przedmiotach. Celem jej jest poznanie przeszłości społeczności ludzkich oraz reguł i mechanizmów rządzących procesami społeczno-kulturowymi, a jej źródłami są relikty ludzkiej działalności zalegające w warstwach kulturowych. W związku z tym najważniejszy dla archeologii jest kontekst znalezisk, powiązanie różnych wytworów kulturowych ze sobą i z konstrukcjami, obiektami i warstwami stanowiska archeologicznego. Wyrywanie zabytków metalowych i innych z ich kontekstu ogranicza lub wręcz uniemożliwia zarówno naukowe badanie tych przedmiotów, jak też zubaża wartość naukową całego stanowiska oraz pomniejsza ich wartość ekspozycyjną; jest więc sprzeczne z celem archeologii jako nauki i z jej społeczną misją. Zubożenie wartości poznawczej następuje także wówczas, gdy historyczne przedmioty metalowe, np. monety, wydobywane są w sposób amatorski z warstwy ziemi ornej, bowiem i ona zawierać może informacje ważne naukowo i nie powinna być rozkopywana bez dozoru fachowców.

Art. 3
Ze względu na śladowe zachowanie pozostałości archeologicznych, wszelkie działania nakierowane na dziedzictwo archeologiczne winny być podejmowane wyłącznie przez archeologów. Tylko oni bowiem potrafią z ukrytych w ziemi pozostałości odczytać przeszłość i przedstawić ją w sposób zrozumiały reszcie społeczeństwa. W tym celu kształcą się na uniwersytetach, zdobywając niezbędną wiedzę i umiejętności praktyczne. Nawet archeolodzy mogą prowadzić prace archeologiczne i wykopaliskowe tylko na podstawie pozwolenia wydanego przez właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków, który reprezentuje interes publiczny.

Art. 4
Miłośnicy archeologii, zainteresowani przeszłością naszego kraju, zawsze byli, są i będą ważnym zapleczem społecznym naukowej działalności archeologicznej i konserwatorstwa archeologicznego. Mogą oni uczestniczyć w wykopaliskach archeologicznych pod nadzorem archeologów i pracach poszukiwawczych po uzyskaniu pozwolenia właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków.

Art. 5
Osoby, które za pomocą elektronicznych urządzeń do detekcji metali bez pozwolenia ze strony służby konserwatorskiej poszukują historycznych przedmiotów ukrytych w ziemi, nie mają nic wspólnego z ochroną czy badaniem dziedzictwa archeologicznego – są zazwyczaj prywatnymi kolekcjonerami, dla własnych korzyści niszczącymi delikatne i śladowo zachowane dziedzictwo archeologiczne, które – umiejętnie zbadane i zadokumentowane – jest skarbnicą wiedzy o przeszłości naszego kraju i naszego narodu. Niejednokrotnie w celu pozyskania przedmiotów zabytkowych rozkopywane są mogiły z czasów I i II wojny światowej.

Art. 6
Obowiązujące w Polsce prawo pozwala amatorom poszukiwań posługujących się elektronicznymi urządzeniami do wykrywania metali na uzyskanie stosownych pozwoleń od właściwych miejscowo wojewódzkich konserwatorów zabytków. Pod tym względem prawo polskie nie odbiega od norm europejskich, a nawet jest bardziej liberalne niż prawo większości krajów w Europie, np. krajów śródziemnomorskich czy niektórych skandynawskich, w których posługiwanie się elektronicznymi urządzeniami do wykrywania metali przez osoby nie będące archeologami podlega znacznie dalej idącym restrykcjom, a często jest zakazane w ogóle. Jakakolwiek liberalizacja obowiązującego obecnie w Polsce prawa w tym zakresie byłaby sprzeczna z ochroną dziedzictwa kulturowego. Współpraca między archeologami i osobami posługującymi się elektronicznymi urządzeniami do wykrywania metali jest możliwa pod warunkiem przestrzegania przez te osoby obowiązującego prawa. Wskazane byłoby, aby autentyczni miłośnicy historii ojczystej pragnący włączyć się w nurt badań i opieki nad archeologicznym dziedzictwem naszego kraju organizowali się w sposób ułatwiający podejmowanie wspólnych projektów wraz ze środowiskiem archeologów, wspomagając je jednocześnie w walce z pospolitymi rabusiami.

Art. 7
Archeologia nie jest nauką, której zainteresowania i możliwości badawcze ograniczone są do pewnego tylko okresu przeszłości. Metodami archeologicznymi badane są także miejsca i obiekty o stosunkowo krótkiej historii, np. pola bitewne z I i II wojny światowej, miejsca martyrologii, czy opuszczone miejsca produkcji przemysłowej, przynosząc ważne nowe informacje, niemożliwe do uzyskania innymi metodami. Decyzja o uznaniu za zabytek podejmowana jest każdorazowo przez wojewódzkiego konserwatora zabytków, który ustala na podstawie wiedzy naukowej, czy dane miejsce lub obiekt posiada wartości zabytkowe.

Art. 8
Postulaty liberalizacji prawa mające na celu dopuszczenie do amatorskich poszukiwań zabytków archeologicznych bez pozwolenia służb konserwatorskich, dopuszczenie do prywatnej własności znalezisk archeologicznych, swobodnego obrotu nimi i ograniczenia zakresu znalezisk objętych definicją zabytku, są sprzeczne z interesem zachowania narodowego dziedzictwa kulturowego dzisiejszych i przyszłych pokoleń polskiego społeczeństwa.

W związku z powyższym apelujemy do władz państwowych, posłów i senatorów o nieprzychylanie się do argumentów środowiska użytkowników elektronicznych urządzeń do wykrywania metali i niedopuszczenie do zmian prawa o ochronie zabytków, które prowadziłyby do umożliwienia amatorskiego i rabunkowego rozkopywania stanowisk archeologicznych oraz objęcia znalezisk archeologicznych własnością prywatną.
Apelujemy też do organów policji i prokuratury o zintensyfikowanie działań na rzecz egzekwowania obowiązującego w naszym kraju prawa.

PODPISY:
• w imieniu Stowarzyszenia Naukowego Archeologów Polskich: prof. dr hab. Zbigniew Kobyliński
• w imieniu Polskiego Komitetu Narodowego ICOM: mgr Paweł Jaskanis
• w imieniu Komitetu Nauk Pra- i Protohistorycznych Polskiej Akademii Nauk: prof. UAM dr hab. Marzena Szmyt
• w imieniu Towarzystwa Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego: prof. dr hab. Sylwester Czopek
• w imieniu Poznańskiego Towarzystwa Prehistorycznego: prof. UAM dr hab. Marzena Szmyt
• w imieniu Ogólnopolskiego Stowarzyszenia Prywatnych Firm Archeologicznych: mgr Alina Jaszewska
• w imieniu Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk: prof. dr hab. Andrzej Buko
• w imieniu Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie: prof. dr hab. Zbigniew Kobyliński i dr Janusz Budziszewski
• w imieniu Instytutu Archeologii Uniwersytetu Gdańskiego: dr Bartosz Jóźwiak
• w imieniu Instytutu Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego: mgr Aleksander Andrzejewski
• w imieniu Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego: prof. UWr dr hab. Artur Błażejewski
• w imieniu Instytutu Archeologii Uniwersytetu Marii-Curie Skłodowskiej w Lublinie: prof. dr hab. Andrzej Kokowski
• w imieniu Instytutu Prahistorii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu: prof. UAM dr hab. Danuta Minta-Tworzowska
• w imieniu Zakładu Archeologii Uniwersytetu Szczecińskiego: dr Mikołaj Urbanowski
• w imieniu Państwowego Muzeum Archeologicznego: dr Wojciech Brzeziński
• w imieniu Muzeum Archeologicznego w Poznaniu: prof. UAM dr hab. Marzena Szmyt i dr Michał Brzostowicz
• w imieniu Muzeum Archeologicznego w Krakowie: dr Jacek Górski
• w imieniu Muzeum Narodowego w Szczecinie: mgr Krzysztof Kowalski
• w imieniu Muzeum Archeologicznego w Gdańsku: mgr Jacek Freza
• w imieniu Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi: mgr Dominik Płaza
• w imieniu Muzeum Archeologicznego Środkowego Nadodrza: mgr Arkadiusz Michalak
• w imieniu Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Elblągu – dr Maria Kasprzycka
• w imieniu Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim: mgr Włodzimierz Szczałuba
• w imieniu Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Głogowie: mgr Leszek Lenarczyk
• w imieniu Muzeum w Stargardzie: mgr Karolina Stań
• w imieniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Warszawie: mgr Barbara Koperska
• w imieniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Białymstoku: mgr Jerzy Maciejczuk
• w imieniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Gdańsku: mgr Krzysztof Dyrda
• w imieniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Szczecinie: mgr Paulina Kubacka
• w imieniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Łodzi: mgr Magdalena Nowak, mgr Katarzyna Starecka i mgr Wiktoria Długoszewska
• w imieniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków we Wrocławiu: mgr Ewa Madera
• w imieniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Opolu: mgr Krzysztof Spychała
• w imieniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Katowicach: mgr Jacek Koj
• w imieniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie: mgr Grzegorz Mączka
• w imieniu Stołecznego Konserwatora Zabytków: mgr Barbara Piotrowska

Komunikat Polskiego Związku Eksploratorów w związku ze stanowiskiem Stowarzyszenia Naukowego Archeologów Polskich zatytułowanym „Kary za nielegalne poszukiwania ukrytych lub porzuconych zabytków”, opublikowanym na stronie internetowej SNAP.

Polski Związek Eksploratorów jest zaskoczony i zaniepokojony stanowiskiem opublikowanym przez Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich w świetle deklaracji, które padły z ust przedstawicieli SNAP-u podczas spotkania w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego w dniu 11 maja. Tezy zawarte we wspomnianym stanowisku nie są do zaakceptowania przez członków Polskiego Związku Eksploratorów. Kategorycznie odcinamy się od takiego powierzchownego podejścia do nowelizacji Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, która weszła w życie 1 stycznia 2018 r.

Publikacja takiego stanowiska w świetle wypowiedzi przedstawicieli SNAP-u na wspomnianym spotkaniu w MKiDN stawia pod dużym znakiem zapytania dalsze rozmowy i wspólne prace nad taką zmianą prawa, które będzie kompromisem zaakceptowanym przez obie strony i będzie dobrze służyło dziedzictwu narodowemu oraz dziedzictwu archeologicznemu.

Sygnały, które popłynęły ze strony SNAP po spotkaniu w dniu 11 maja, wskazywały na to, że Stowarzyszenie to - podobnie jak PZE - chce wyeliminować realne zagrożenia związane z pracą poszukiwaczy i archeologów. Spotkanie w MKiDN było pierwszym krokiem do stworzenia jasnych reguł postępowania, tak aby pasja eksploracji mogła się rozwijać i na partnerskich zasadach współpracować ze środowiskiem archeologów. PZE głęboko wierzy, że to jest możliwe.

Niestety, opublikowane stanowisko SNAP-u świadczy, że ta organizacja nie traktuje środowiska poszukiwaczy i ich reprezentanta (PZE) jako partnera do rozmów. PZE nigdy nie zgodzi się na takie podejście do naszego środowiska.

Stanowisko SNAP-u nie gwarantuje również, że będą usuwane zagrożenia dla dziedzictwa narodowego i archeologicznego. Taka postawa archeologów skupionych w SNAP spowoduje skutek odwrotny: duża liczba osób chcących współpracować z archeologiami i chcących działać legalnie „zejdzie do podziemia”, co może zrodzić potencjalne zagrożenie zaprzepaszczenia szansy odnalezienia wielu ważnych zabytków archeologicznych. Dowodem na to jest już fakt, że ilość zgłoszeń zabytków archeologicznych drastycznie spadła. I za te wszelkie działania moralną odpowiedzialność ponosi SNAP.

Zawarte zaś stwierdzenie, cytujemy „Niewątpliwie najbardziej zauważalnymi tendencjami jest zanik handlu zabytkami archeologicznymi w Internecie i zanik prezentowania swoich „znalezisk” przez tzw. poszukiwaczy skarbów na stronach internetowych, przede wszystkim na Facebooku”, świadczy niezbicie o braku wiedzy ze strony autorów tegoż stanowiska.

Podobnie zdanie, cytujemy „Co najbardziej nas cieszy, to zauważalne zwiększanie się liczby wydawanych przez konserwatorów pozwoleń na poszukiwania”, wyraźnie wskazuje, że SNAP nie dokonał żadnej analizy, jakie to są pozwolenia i czego one dotyczą. Autorzy stanowiska nie przyjmują też do wiadomości, że te pozwolenia, na które się powołują, to promil w skali zjawiska jakim jest ruch eksploracyjny w Polsce.

Stanowisko SNAP dowodzi, jak krótkowzroczni są autorzy tego dokumentu, skoro „zamiecenie problemu pod dywan” uważają oni za rozwiązanie problemu.

PZE stoi na stanowisku, że regulacje prawne muszą być kompleksowe i dotyczyć nie tylko jednej, wspomnianej wyżej ustawy. Jako PZE uważamy, że należy wypracować takie podstawy prawne, które pozwolą włączyć środowisko poszukiwaczy – jako pełnoprawny podmiot – do współpracy ze wszystkimi instytucjami państwowymi i samorządowymi. Nadrzędnym naszym celem jest wypracowanie takich przepisów prawa, które sprawią, że eksploratorzy staną się ważną częścią systemu ochrony zabytków.

Polski Związek Eksploratorów deklaruje chęć dalszych prac nad kompleksową zmianą wspomnianych przepisów. Z tego względu PZE będzie również wnioskował do Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego o zaproszenie bardziej reprezentatywnej, dla środowiska archeologów, grupy delegatów na kolejne spotkania dotyczące zmiany przepisów prawa.

Zarząd
Polskiego Związku Eksploratorów