Niemcy piszą o pladze w Polsce. "Eksperci ostrzegają"
W Polsce działa co najmniej 35 tysięcy osób, które z detektorami metalu przeczesują lasy i pola w poszukiwaniu historycznych przedmiotów. Ich działania przykuły uwagę niemieckiej prasy.

Mitteldeutscher Rundfunk (MDR), niemiecki regionalny nadawca publiczny, przygotował artykuł w pełni poświęcony "pladze poszukiwaczy skarbów z Polski"

Choć dla wielu to niewinne hobby, eksperci ostrzegają, że niekontrolowana "poszukiwawcza gorączka" prowadzi do niszczenia bezcennych informacji archeologicznych - zaznaczono już na wstępie.

Następnie zauważono, że Konrad Wilk, szef Kaliskiej Grupy Eksploracyjnej, należy do nielicznej grupy poszukiwaczy, którzy współpracują z archeologami i działają legalnie. Zwrócono uwagę na to, że podczas jednego z wiosennych wyjazdów w okolice Kalisza natrafił na rzymski denar cesarza Wespazjana. Jego zespół ma na koncie liczne odkrycia, m.in. 6–7 tys. letnią siekierę z młodszej epoki kamienia czy fibulę z późnej epoki brązu.

Mamy zaprzyjaźnionych archeologów. Kiedy rok temu odkryliśmy miejsce pochówku, zgodnie z ich instrukcjami je zabezpieczyliśmy i czekamy na profesjonalne badania - wyjaśnił.

Według archeologów większość poszukiwaczy nie przestrzega żadnych standardów naukowych, a część działa wbrew prawu. Wiele osób szuka jedynie przygody, ignorując znaczenie kontekstu archeologicznego, który dla naukowców jest kluczowy.

W miejscu odkrycia są nie tylko metalowe przedmioty, ale też ceramika, materiały organiczne czy tekstylia. Sam obiekt bez kontekstu traci ogromną część wartości naukowej - wyjaśnił Wilk w rozmowie z niemiecką teleewizją.
"Nowicjusze szybko tracą zapał"
Dziennikarze z Niemiec zauważają, że Polsce działa co najmniej 35 tys. poszukiwaczy, choć sami twierdzą, że jest ich nawet 250 tys. Pomaga im w tym m.in. Związek Eksploratorów Polskich, który prowadzi kursy i portale dla pasjonatów.

Archeolodzy wskazują, że media często przedstawiają poszukiwaczy jako bohaterów w stylu Indiana Jonesa. Popularne programy telewizyjne i kanały YouTube mają przyciągać kolejnych amatorów, którzy wierzą, że na każdych poszukiwaniach czeka spektakularny artefakt.

W sieci wygląda to inaczej niż w rzeczywistości. Wiele wypraw kończy się zupełnie bez efektu, a nowicjusze szybko tracą zapał - ocenił tymczasem Wilk.

Indiana Jones w formacie hobby: Plaga poszukiwaczy skarbów w Polsce

Od rzymskich monet po relikty z czasów II wojny światowej: w Polsce dziesiątki tysięcy poszukiwaczy skarbów przeszukują lasy z wykrywaczami metalu, aby znaleźć takich niemych świadków historii. Jednak to, co początkowo może wydawać się nieszkodliwe, a nawet pożyteczne, może mieć katastrofalne skutki z perspektywy archeologów: zamiast poszerzać wiedzę, wielu poszukiwaczy skarbów niszczy cenne informacje.

Chłodny, wiosenny dzień. Konrad Wilk przeszukuje lasy na północny zachód od Kalisza z wykrywaczem metalu. Sygnał dźwiękowy w słuchawkach przyspiesza bicie serca: coś podejrzanego może być tu zakopane. Rzut oka na monitor wykrywacza sugeruje obecność srebra. I rzeczywiście: kilka łopat ziemi później Wilk trzyma w dłoni srebrną monetę wielkości kciuka – denara rzymskiego cesarza Wespazjana (69–79 n.e.), co później potwierdza znany archeolog.

Wilk (36) kieruje „Kaliską Grupą Eksploracyjną”. Od momentu jej powstania w 2021 roku dwunastu członków dokonało już wielu znalezisk, w tym kilku bardzo spektakularnych, takich jak kilof sprzed 6000-7000 lat z późnego neolitu czy nieco „młodsza” fibula z późnej epoki brązu (około 3000 lat), nie wspominając o współczesnych zabytkach, takich jak monety czy broń z czasów II wojny światowej.

Wyjątek: Poszukiwacze skarbów i archeolodzy jako zespół

Dla amatorów-poszukiwaczy skarbów, którzy wolą nazywać siebie poszukiwaczami, odkrywcami lub poszukiwaczami metali, takie znalezisko wywołuje euforię. „Serotonina, dopamina, adrenalina – wszystko to krąży w naszych umysłach” – mówi Wilk. Nie zawsze chodzi o wartość materialną, ale o związek z historią. Ale to, co przyprawia poszukiwaczy metali o gęsią skórkę, przyprawia archeologów o ból brzucha. Nie wszyscy poszukiwacze skarbów podchodzą do sprawy z taką samą wrażliwością jak Wilk i jego towarzysze. Grupa Wilka uzyskuje niezbędne pozwolenia i współpracuje z ekspertami. „Mamy znajomych archeologów, którzy nam doradzają. Na przykład rok temu odkryliśmy cmentarzysko, a archeolog powiedział, że absolutnie nie powinniśmy go ruszać. Zabezpieczyliśmy je zgodnie z jego instrukcjami. W przyszłości odbędą się tam profesjonalne wykopaliska, a urna zostanie odzyskana zgodnie ze wszystkimi zasadami sztuki” – powiedział Wilk w wywiadzie dla MDR.

Indiana Jones przesyła pozdrowienia

Duża część tej sceny działa poza standardami naukowymi – i często poza prawem. Niewielu poszukiwaczy skarbów poważnie interesuje się archeologią i prawie nikt nie pisze artykułów naukowych na ten temat. Dla zdecydowanej większości liczy się przygoda – dreszczyk emocji związany z poszukiwaniem historycznych przedmiotów, często drobnych znalezisk, takich jak guziki czy sprzączki. Niektórzy nawet bezczelnie grzebią w stanowiskach archeologicznych i miejscach pamięci, takich jak byłe obozy koncentracyjne. Znaleziska trafiają do prywatnych kolekcji lub są sprzedawane – tylko ułamek trafia w ręce konserwatorów i muzealników.

To nie tylko kilku ekscentryków wędrujących po lasach. Władze szacują, że jest co najmniej 35 000 amatorów poszukiwań skarbów. Sami szacują ich liczbę na 250 000 – istnieje stowarzyszenie dla nich: Polskie Związek Eksploratorów. Organizuje ono szkolenia i prowadzi internetowy portal doradczy „Poszukiwacz Weekendowy”.

Podstawowy konflikt

Konflikt między poszukiwaczami skarbów a archeologami wynika z ich odmiennych podejść. Poszukiwacze skarbów chcą jak najszybciej odkopać zabytkowy obiekt. Archeolodzy natomiast chcą udokumentować jego kontekst: gdzie dokładnie został znaleziony? Co jeszcze odkryto w pobliżu? Tylko w ten sposób można poprawnie zinterpretować obiekt i poszerzyć naszą wiedzę o wcześniejszych epokach. „Takie stanowisko często zawiera nie tylko przedmioty metalowe, ale także ceramikę, materiał organiczny i tekstylia. Archeolodzy mogą uzyskać o wiele więcej informacji z tego kontekstu niż w przypadku pozyskania samego obiektu” – mówi Wilk. Jeśli artefakt zostanie odnaleziony przez laika, kontekst zazwyczaj zostaje bezpowrotnie utracony.

Co więcej, zawodowi archeolodzy wcale nie dążą do jak najszybszego odkrycia wszystkiego. Uważają, że zabytkowe artefakty najlepiej zachowują się tam, gdzie przetrwały wieki: w ziemi i wodzie. Po ich odkryciu rozpoczyna się wyścig z czasem, ponieważ kontakt z powietrzem gwałtownie przyspiesza proces rozkładu – znaleziska muszą być pieczołowicie konserwowane. Dlatego zakrojone na szeroką skalę wykopaliska są absolutnie konieczne tylko wtedy, gdy dane miejsce jest zagrożone inwestycją budowlaną.

Jak poszukiwacze skarbów są gloryfikowani w mediach

Poszukiwacze skarbów postrzegają sprawy inaczej. Uważają się za zbawicieli dziedzictwa kulturowego, które ich zdaniem gnije w ziemi, i zarzucają archeologom, że nie prowadzą wystarczających badań. W tym sporze opinia publiczna i politycy często stają po stronie poszukiwaczy skarbów, którzy jawią się jako polscy kuzyni Indiany Jonesa – romantyczni, żądni przygód i nieszkodliwi. Ich medialna gloryfikacja przyczynia się do tego postrzegania, pisze archeolog Marcin Michalski w swojej rozprawie doktorskiej na temat sceny poszukiwaczy skarbów. Według Michalskiego, w polskich serialach telewizyjnych, takich jak „Poszukiwacze historii”, w których odkrywcy przeszukują dawne pola bitew, czy „Misja Skarb”, role badacza i poszukiwacza skarbów zacierają się. „W mediach i kulturze popularnej granica między nauką a przygodą staje się niewyraźna” – podsumowuje Michalski.

Konrad Wilk również zauważył ten szum: „To cieszy się ogromną popularnością już od jakiegoś czasu. Wielu youtuberów spędza tydzień na poszukiwaniach, montuje swoje znaleziska z tego tygodnia w krótki film, a ludzie to oglądają i myślą: »Skoro on tyle znalazł, to ja też chcę to zrobić«”. Ale rzeczywistość jest inna. Nawet jeśli zdarzają się szczęśliwe passy z wieloma znaleziskami z rzędu, wiele wypraw kończy się niepowodzeniem, relacjonuje Wilk. Według jego obserwacji, wielu nowicjuszy traci cierpliwość i rezygnuje.

Państwo staje po stronie poszukiwaczy skarbów.

Rząd zareagował na szaleństwo poszukiwań skarbów – nie restrykcjami, a liberalizacją. W lipcu 2023 roku uchwalono ustawę, która ma znacznie uprościć poszukiwania skarbów dla amatorów. W przyszłości poszukiwacze skarbów nie będą już potrzebować zezwolenia – wystarczy zarejestrować się za pośrednictwem aplikacji i uzyskać zgodę właściciela terenu. Poszukiwania są zabronione jedynie na obszarach chronionych oraz na stanowiskach archeologicznych, które są oznaczone w aplikacji.

Eksperci biją na alarm: aplikacja może ujawnić nieuczciwym poszukiwaczom skarbów lokalizację wykopalisk z potencjalnie cennymi znaleziskami, które archeolodzy obecnie często trzymają w tajemnicy z obawy przed grabieżą – w końcu nie da się w każdym takim miejscu ustawić posterunku policji. Co więcej, aplikacja nie jest jeszcze dostępna, a służby ochrony dziedzictwa są przeciążone zarówno technicznie, jak i finansowo – skąd na przykład miałyby pochodzić pieniądze na planowane opłaty dla znalazców? Z powodu krytyki, wprowadzenie nowego rozporządzenia zostało przesunięte na 2027 rok – ale nie anulowane.

Strach przed powszechnym grabieżem

Poszukiwacz skarbów Wilk również krytycznie odnosi się do propozycji: „Niestety, polska mentalność jest taka, że ​​wielu nie zgłaszałoby swoich znalezisk. Nastąpiłaby plaga poszukiwaczy skarbów, a wykopaliska byłyby zagrożone”. Szabrownicy mogliby pozornie legalnie uprawiać swój proceder, który wcześniej prowadzili pod osłoną nocy. Dlatego opowiada się za utrzymaniem obecnej procedury: „Ubieganie się o pozwolenie to nic trudnego. Każdy, kto ma choć trochę rozumu, da sobie z tym radę”.

Archeologia społeczna – rozwiązanie?

Michalski w swojej rozprawie doktorskiej dowodzi, że zawodowi archeolodzy i amatorzy poszukiwaczy skarbów niekoniecznie muszą być wobec siebie nieufni. Opowiada się za modelem archeologii kolaboracyjnej, w którym detektoryści są w sposób szczególny włączani w wykopaliska pod kierunkiem ekspertów. Jako przykład Michalski podaje wieloletnie badania pola bitwy pod Tannenbergiem, gdzie w 1410 roku Polska i Litwa zdecydowanie pokonały Zakon Krzyżacki. Tylko w ciągu pierwszych ośmiu rund wspólnej eksploracji, trwających do 2022 roku, odkryto tam ponad 500 artefaktów historycznych.

Konrad Wilk również zauważył zbliżenie: „Są archeolodzy, którzy zaczynają nas doceniać, którzy nie postrzegają nas już jako rabusiów grobów, grabieżców i przestępców”. Zapraszają poszukiwaczy metali na wykopaliska, ponieważ sami ich nie posiadają, relacjonuje Wilk. Stowarzyszenie oferuje wówczas pomoc wolontariuszy: „To fantastyczne uczucie wejść na prawdziwe wykopaliska”. Dla Wilka i Michalskiego jedno jest jasne: dialog między poszukiwaczami metali a archeologami musi być kontynuowany, na równych prawach i z szacunkiem: mniej wykopów – więcej wspólnych wykopalisk.

Polscy detektoryści, poza bardzo nielicznymi wyjątkami, to bezczelni rabusie i handlarze zabytkami.